O. A. H u s in o V patologik fiziologiyadan amaliyot darslari uchun

A nnotatsiya
M ik ro ts irk u la ts iy a h a y o t u c h u n z a ru r t o ‘qim a g o m e o s ta z n i 
ta’minlaydi. Mikrotsirkulatsiya buzilishlari suv, tuzlar, oziqa moddalari, 
gazlar va modda almashinuvi mahsulotlarining qon va to'qim a orasida 
tra n s k a p illa r b u z ilis h la ri b ila n ta v s ifla n a d i. M ik ro ts irk u la ts iy a
m uam molarini o'rganish va muhim m asalalarini ishlab chiqishda A. 
M . C h e rn u x (19 7 5 ) va V. V. K u p riy a n o v la rn in g (1 9 7 5 ) h is s a s i 
nihoyatda katta.
M ikrotsirkulator o'zanning asosiy qism i bo'lib, diametri 100 mkm 
d an y u q o ri b o 'lm a g a n a rte rio la la r, p r e k a p illa rla r (p re k a p illa r
a rte rio la la r), k ap illa rla r, p o s tk a p illa rla r (p o stk a p illa r v e n u la la r), 
arteriolovenular anastomozlar, lim fatik m ikrotom irlar hisoblanadi.
M ikrotsirkulatsiyaning tipik buzilishlari tom ir ichi, tom ir devori 
va tom ir tashqarisidagi buzilishlarga b o 'lin ad i. Tomir ichi buzilishlari 
q o nning reo lo g ik xusu siy ati, qon o q ish te z lig in in g o 'z g a ris h la ri, 
q o n n in g k o a g u la ts io n x u s u s iy a tin in g b u z ilis h la ri v a h .k . b ila n
b o g 'liq .
R e o lo g iy a s u y u q lik la r, sh u ju m la d a n , q o n v a qon o q ish
qonuniyatlari to‘g‘risidagi fandir. Gemoreologiya hujayra elementlari,

---

plazma shaklining o ‘zgarishi, oquvchanligi va ularning mikrotomirlar 
devori bilan munosabatini o ‘rganadi.
Q o n n in g r e o lo g ik x u s u s iy a ti, y a ’ni o q u v c h a n lig i k o ‘p g in a
p aram etrlarg a: eritro tsitla r va boshqa shaklli elem en tlar m iqdori, 
ularning shakli va o ‘lchami, shakl o 'zg artirish qobiliyati, bir-biri va 
m ik ro to m ir d ev ori bilan o 'z a ro t a ’siri, tom irlarn in g o ‘lcham i va 
m exanik x u su siy a ti, o q sillar m iq d ori va sifa ti, shaklli elem entlar 
agregatlari, sladjlar, tromblar, em bollar bo*Iishi va b.ga bog‘liq. Faqat 
u om illar qonning dinam ik yopishqoqlik xususiyatini shakllantiradi. 
U ning ortishi yoki kamayishi bilan b og‘liq holda qonning tomirlardagi 
harakati yom onlashishi yoki yaxshilanishi mumkin.
Q onning oqish tezligi uning yopishqoqligi, tom ir o'lcham i, qon 
bosim ining katta-kichikligiga bog ‘liq. Qon oqish tezligining hajm li 
v a c h iz iq li t e z lig i fa rq q ilin a d i. H a jm li te z lik to m ird a ham
arteriovenoz bosim farqiga (Pa - Pv), ham tom ir o ‘zani qarshiligiga 
(R) bog ‘Iiq. A rteriovenoz bosim farqi C5R) qancha k o ‘p b o 'lsa va 
q o n o q is h g a q a rs h ilik (R ) k am b o ‘lsa, qo n a y la n is h i sh u n c h a
jad a lro q b o ‘ladi. Q on oqishining ch iziq li tezligi hajm li tezlikning 
ham m a kapillarlar o‘zani kesim i m aydoniga nisbati bilan aniqlanadi. 
Q onning koagulatsion xususiyatlari uning ivituvchi va ivishga qarshi 
tizim iga b o g ‘liq.
M ikrotsirkulatsiya tomir ichi tipli buzilishlarining
asosiy fenomeni 
« slad j» feno m eni hiso blan ad i (in g liz c h a «slu dge» - «quyuq loy, 
botqoq, balchiq»). M e’yorda tom irlarda qon oqishi uzliksiz, gomogen 
b o ‘ladi. Sladjda tom irlarda agregatlar - qonning shaklli elem entlari 
(e ritro ts itla r, leyk otsitlar, tro m b o tsitla r) dan ib o rat y ig ‘indi hosil 
bo‘ladi. A gregatlar har xil shaklda, o ‘lchamda va qattiqlikda bo‘ladi. 
Sladj asosida qonning shaklli elem en tlari (asosan eritrotsitlar)ning 
chin agregatsiyasi yotadi. Sladj qaytar v a qaytmas bo ‘lishi mumkin. 
Q a y tm a s
s la d j a g g lu tin a ts iy a , 
y a ’ni h u ja y ra q o b ig ‘ in in g
shikastlan ishiga olib keluvchi e ritro tsitlam in g bir-biriga yopishishi 
bilan tavsiflanadi.
Sladj sab ab lari: eritro tsitla r e le k trik zaryadining o ‘zgarishlari 
(m e’yorda u m anfiy), qonning quyuqlashishi - gem okonsentratsiya, 
qon oqishining sekinlashishi. Sladj turlari: klassik, dekstran, amorf. 
K lassik turi qirg‘oqlari notekis, eritrotsitlar bir-biriga zich joylashgan 
yirik agregatlar hosil bo 'lishi bilan tavsiflanadi, ligatura qo‘yilganda 
va qon oqishiga to ‘sqinlik qiluvchi holatlarda: kuyish, sovqotish va 
boshqa patologik jarayonlarda yuzaga chiqadi.

---

Dekstran sladj organizmga dekstran (m olekular og‘irligi 250 000 
- 500 000) quyilganda uchraydi. Agregatlar har xil o ‘lchamda, yumaloq 
shaklli, eritrotsitlar bir-biriga zich joylashgan bo‘ladi.
A m orf sladj donachalarga o ‘xshash ju d a k o ‘p miqdordagi m ayda 
agregatlar hosil bo‘lishi bilan tavsiflanadi. U lar bir necha o ‘nlab yoki 
yuzlab eritrotsitlardan tashkil topgan. Tajriba (eksperim ent)da tom ir 
ichiga etil spirti, trom bin, serotonin, noradrenalin yuborib chaqirish 
mumkin.
Eritrotsitlar agregatsiyasi chin yoki kapillar staz asosini tashkil qiladi. 
Eritrotsitlar agregatsiyasi natijasida mikrotsirkulatsiyaning buzilishlari 
mikrotomirlaming parsial yoki to‘liq obturatsiyasi (bekilishi) shaklida 
namoyon bo‘ladi. Bu a ’zolar va tizimlar metabolizmi va funksiyasining 
ishdan chiqishiga olib keladi. Sladjning oxirgi bosqichlarida yuzaga 
keladigan a ’zo la r v a to ‘qim alar tro fik ta ’m in lanishin ing b u zilish i 
kapillaro-trofik yetishm ovchilik deyiladi.
Trombotsitlar agregatsiyasi disseminirlangan tom ir ichi qon ivishiga 
(DTI) olib kelishi mumkin. DTI qonning kuchli ivishi jarayonida qon 
ivish om illam ing - prokoagulantlarning ortiqcha sarflanishi, so‘ngra 
qon ivish omillari tanqisligi rivojlanishi tufayli tez-tez qon ketish bilan 
tavsiflanadi.