H iqichoq tutish (singultus)
tezlik bilan rivojlanadigan diafragma
spazm i, m e’da talvasali qisqarishi bilan birgalikda ro ‘y berishida va
tovush tirqishi torayishida, to‘satdan kuchli nafas olganda kelib chiqadi.
H iq ic h o q u m u rtq a b ila n k o ‘k ra k q a fa si oraligM k a s a llik la ri,
q iz ilo ‘n g a c h , p le v ra , q o rin p a rd a s i k a s a llik la ri, diafrag m a yoki
diafragm al asab to ‘g ‘rid a n -to ‘g ‘ri qitiqlanishi natijasida hosil bo‘ladi.
Oshqozon-ichak trakti va qorin bo‘shlig‘i boshqa a ’zolari kasalliklarida
h iq ic h o q re fle k to r m exanizm g a ega: sh ik astlan g an to 'q im a la rd a n
patologik im pulslar diafragm al asab markazini qo‘zg‘atadi.
Q usish (vom itus)
m urakkab reflek to r akt b o ‘lib, oshqozondagi
ovqatning qizilo‘ngach va o g ‘iz orqali tashqariga chiqarib tashlashga
qaratilgan. Qusish aktidan oldin so‘lak ajralishi bilan kechadigan ko‘ngil
aynishi (nausea) ro ‘y beradi, zaiflik seziladi, odamning rangi oqarib,
terlaydi, bradikardiya va AB kamayishi kuzatiladi. Qusish akti chuqur
nafas olishdan boshlanadi, keyin b o ‘g ‘izga kirish y o ‘li to ‘siladi va
m e ’dadagi o v q a t diafragm a, q o rin d e v o ri m u sh ak larin in g k u ch li
qisqarishi tufayli q iz ilo ‘ngach va o g ‘iz orqali tashqariga ch iq arib
tashlanadi. Q izilo‘ngach va uning sfm kterlari bu vaqtda bo ‘shashgan
holatda bo‘ladi. Qusish oxirida AB tiklanadi, taxikardiya kuzatiladi.
Qusish, qusish m arkaziga (uzunchoq m iyada IY qorincha tubida
nafas va yo‘talish markazlari yonida joylashgan) m e’da asab oxirlarining
kimyoviy (sifatsiz ovqatlar, zaharli m oddalar) yoki mexanik (me’daning
ortiqcha to ‘lishi va uning m ushak to lalarin in g ortiqcha cho‘zilishi)
qitiqlanishi natijasida hosil boMgan impulslaming yetib kelishidan sodir
bo‘ladi. Shuningdek qusish ovqat kanalining boshqa qism lari (tomoq
orqa devori, ichakning ileotsekal sohasi) yoki boshqa a ’zo lar-ich ak
pardasi, bachadon (hom iladorlar u zlik siz qusishi), jigar, buyrakdan
paydo bo ‘lgan im pulslar ham chaqirishi m umkin. Qusish m arkaziy
asab tizimi bilan bog‘liq holda ham (kalla suyagi ichi bosimi oshishi,
uremiya) kelib chiqishi mumkin.
Q usish akti k o ‘pincha him oya a h am iy atig a ega, m e’dani unga
tushgan sifatsiz va zaharli m o ddalardan xoli qiladi. Shu bilan b ir
qatorda, davomli uzluksiz qusish suv, xloridlar va vodorod ionlarining
y o ‘q o lis h ig a , n a tija d a s u v s iz la n is h v a a x lo rid li ko m a, a lk a lo z
rivojlanishiga, surunkali holatlarda esa organizmning holdan toyishiga
olib keladi.
M e ’d a va o ‘n ik k i b a rm o q ic h a k y a r a k asallig i. Bu kasallik
o s h q o z o n -ic h a k tra k tin in g k o ‘p ta rq a lg a n k a s a llik la rid a n b iri
hisoblanadi. U ning etiologiyasida m e ’d a shirasi sekretsiyasi, uning
shilliq qavatining qon bilan ta’minlanishi v a muskulaturasi tonusining
asab va gum oral regulatsiyasining bu zilishiga olib keluvchi har xil
favqulodda ta ’sirlar muhim rol o ‘ynaydi. Bu ta ’sirlar qatoriga ruhiy
ezilish, hissiy va jism oniy zo‘riaish, har xil stressli vaziyatlar kiradi.
Organizm nasliy-konstitutsional xususiyatlari (jumladan, parasimpatik
nerv tizim i tonusi ustivorligi), m e’daga m ahalliy noqulay ta ’sirlar va
ovqatlanishdagi nuqsonlar (ovqatni tartib siz qabul qilish, ju d a issiq
ovqatlar, alkogol, k o ‘p achchiq va shirin taom lar iste’mol qilish) ham
katta aham iyatga ega.
M e’da va o ‘n ikki barm oq ich ak y a ra k asallig i riv o jla n ish id a
H e lic o b a c te r (c o m p y lo b a c te r) p y lo ri a h a m iy a ti h am sh u b h a
tu g ‘d irm ay d i. « H elico b acter, h e lic a l» - « sp iralsim on (in vivo)»,
« b acter» - « tay oq chasim on (in v itro )» so 'z la rid a n k e lib chiqadi.
A dabiyotdagi m a’lum otlarga k o ‘ra, bu mikroorganizm o ‘zgarm agan
m e’da antral bo‘limi shilliq qavatida 0-20% , surunkali gastritda 47%,
faol gastritda 99%, duadenal yarada 76-100% va m e’da yarasida 6 7 -
97% hollarda aniqlangan. Shuning uchun ham Helicobacter pylori A.
I. A m in (1990) fikricha, yara kasalligining etiologik omillari qatoriga
qo‘shilishi kerak. Helicobacter pylori deb yozadi u «yara oldi holatining
yara kasalligiga aylanishida» m uhim rol o‘ynaydi.
M e’da yara kasalligi patogenszi masalasi nihoyatda murakkab. Yara
defektining hosil bo‘lishida m e’da shilliq qavati yoki o ‘n ikki barmoq
ichak boshlang'ich qismining faol m e’da shirasi bilan yemirilishi (pepsik
omil) muhim ahamiyatga ega. Yara, ko'pincha shilliq qavatning «ishqoriy
sohalarida», ya’ni uning o‘zi boshqa kislota ishlab chiqaruvchi qismlarga
n isb a ta n k is lo ta li sh ira t a ’s irig a kam ro q m oslash g an jo y la rid a
lokalizatsiyalanadi. Bu shu bilan b o g 'liq k i, HCI ishlab chiqaruvchi
qoplama hujayralar soni m e’daning har xil qismlarida har xil, yara esa
bu hujayralar kam joylarda, ya’ni kichik egrilik va m e’da bo'ynida ko‘p
topiladi. Bundan tashqari kichik egrilik (ovqat massasi asosan kichik
egrilik, y a ’ni m e’da y o ‘lchasi orqali harakat qiladi) va m e’da b o ‘yin
qism i sifatsiz ovqat bilan uning boshqa qism lariga nisbatan ko ‘proq
shikastlanadi. Ehtimol, shira ajralishiga ta’siri orqali gistaminning ham
ultserogen ta’sir qilishini tushintirish mumkindir. M a’lumki, gistamin eng
kuchli shira ajratuvchi moddalardan biri hisoblanadi.
Y ara defek tin ing riv o jlan ish i n afaq at m e’da shirasi faolligining
oshishi, shuningdek shilliq qavat qarshiligining yem irilish ta ’siriga
nisbatan pasayishi, shilim shiqning him oyalash ta ’sirining kamayishi
b ila n h a m b o g ‘liq b o ‘lis h i m u m k in . S h illiq q a v a tn in g ayrim
q ism larin ing qon bilan ta ’m inlanishining buzilishi ko 'p in ch a uning
shikastlanishiga olib keladi.
Yara kasalligining kortiko - visseral nazariyasiga asosan (Bikov K.
М., Kursin I. Т., 1949) kasallik rivojlanishining asosiy mexanizmi oliy
asab faoliyatining uzoq m uddatli ekstero - va interotseptiv ta ’sirida
b u z ilis h d a n ib o ra t. B u o ‘z n a v b a tid a a v to n o m a sa b tiz im i
d e z in te g ra tsiy a si, m e ’da sh ira si sek retsiy asin ing b u z ilish i, m e’da
m ushaklari va tomirlarining davomli spazmi, shilliq qavatda distrofik
jarayonlarning rivojlanishiga olib keladi. M e’da va ichak yaralanish
jarayoni rivojlanishida gipotalamus markazlarining shikastlanishi bilan
b o g'liq trofik buzilishlar ham m uhim rol o'ynaydi.
Yara kasalligi rivo jlanishida endokrin b u zilish larin in g ro li ham
shubha tug‘dirm aydi. M asalan, davolash m aqsadida uzoq m uddatda
kortikosteroidiar yoki kortikotropin yuborilishi m e’da, o ‘n ikki barmoq
ichak yarasi zo ‘rayishiga, yangi yaralar hosil b o ‘lishiga olib keladi.
Bu gormonlar m e’da shirasi sekretsiyasi va kislotaligini, undan tashqari
pepsin miqdorini oshiradi va muhim him oya ahamiyatiga ega bo ‘lgan
shilimshiq miqdorini kamaytiradi. Shu bilan bir qatorda kortikosteroidiar
oqsil sintezi va hujayralar regeniratsiyasini pasaytiradi. Stress holatida
m e ’da v a ic h a k d a y a ra h o sil b o ‘lis h i g o rm o n la m in g y u q o rid a
k o ‘rsatilgan ta ’siri bilan bog‘liq bo‘lishi m um kin (G. Selye). M e’da
y arasi g a strin ish la b ch iq a ru v ch i o ro lc h a a p p a ra ti « p - h u ja y ra
b o ‘lm ag an » h u ja y ra la ri o ‘sm asi (Z o llin g e r - e llis o n s in d ro m i),
shuningdek insulinomalar, qalqonsimon bez old bezi va boshqa ichki
sekretsiya bezlari o ‘smalarida rivojlanishi m a’lum.
I c h a k d a o v q a t h a z m q ilis h n in g b u z ilis h la r i. Ich a k sekretor,
shimilish, inkretor va ekskretor funksiyalami bajaradi. Ichakda distantli
- masofali (bo‘sh!iqda), membrana orqali (devor oldi) hazm jarayoni
am alga oshiriladi. Ingichka ichakning m uhim qism i o ‘n ikki barm oq
ichak hisoblanadi, unga duadenal bezlar shirasi, m e’da osti bezi shirasi
quyiladi.
Ichakda ovqat hazm qilinishining tubdan b u zilishiga pank reatik
sekretsiya o ‘zgarishlari sabab bo‘ladi. Chunki m e’da osti bezida ovqat
hazm qilishda ishtirok qiladigan eng asosiy fermentlar ishlab chiqariladi.
M e’da osti bezining sekretor asabiga adashgan asab kiradi. Pankreatik
shira y o ‘qligida yog‘ning k o ‘p qism i parchalanm aydi va axlat bilan
ajraladi (steatoreya).
P a n k r e a t it - m e ’da o sti b ezin in g y a llig ‘lan ish - d eg en erativ
o ‘z g a ris h i b o ‘lib , k o ‘p in c h a o ‘tk ir k e c h a d i v a p a n k re a tik sh o k
rivojlanishiga olib keladi, og‘ir hollarda o‘lim yuz beradi. Kasallikning
o ‘tkir va surunkali shakllari farq qilinadi. Etiologik om illariga k o ‘p
alkogol iste’mol qilish, k o ‘p va y og‘lik ovqatlar yeyish, m e ’da osti
b e z in in g x iru rg ik o p e ra ts iy a la ri, tra v m ad a va h .k . m e x a n ik
ja ro h a tla n ish la r k ira d i. P a n k rea tit p ato g en ezid a p a n k re a tik sh ira
sekretsiyasining kuchayishi, sekretning chiqib ketishining buzilishi,
bez naychasida bosimning oshishi, m ikrotsirkulatsiyaning buzilishlari
muhim aham iyatga ega.
K asallik patogenezida hal qiluvchi om il ferm entlam ing vaqtidan
ilgari, y a ’ni ichakda emas, bezning o ‘zida (protok va parenxim ada)
faollanishi hisoblanadi. Bu pancreas ga o ‘tning otilishi - o ‘t refluksi
bilan b o g ‘liq boMishi m um kin. 0 ‘tdagi fo sfo lip a z ala r p ro teolitik
fe rm e n tla m i fao lla sh tira d i, le tsitin bilan b irik ib , m e ’da osti bezi
to ‘qim asini shikastlovchi fosfo letsitin hosil qiladi. 0 4 va o ‘n ikki
barm oq ichak xim usining pancreas ga tushushiga duod enitlar ham
sabab b o ‘Iishi mumkin. Duodenitlarda bosim oshadi va ichak ichidagi
narsalar bezga kiradi, natijada o ‘n ikki barmoq ichakdagi enterokinaza
pancreas fermentlarini faollashtiradi. Ammo m e’da osti bezi fermentlari
faollashishining ko‘p uchraydigan sabablaridan bin bezdan shira chiqib
ketishining buzilishi hisoblanadi. N atijada bez ichida bosim keskin
o s h a d i, u n in g t o ‘q im a si s h ik a s tla n a d i (a u to liz ), trip s in o g e n n i
faollashtiruvchi va uni tripsinga aylantiruvchi sitokinazalar hosil boMadi,
tripsin esa bez to‘qimasini yemiradi - pankreonekroz rivojlanadi. Shu
bilan bir qatorda faol lipaza ajraladi, natijada yog* to‘qimasi nekrozga
uchraydi - steatonekroz boshlanadi. Shunday qilib, k asallik asosida
atsinar va y og‘ to‘qimasining autolizi yotadi.
G. P. Titov va hammualliflar (1990) ikki xil pankreonekrozni ajratadi:
1) gem orrag ik pankreonekroz - destruksiya sohasining gem orragik
singishi bilan namoyon b o ‘ladi; 2) yog‘li pankreonekroz - pankreatik
lip aza ta ’sirida atsinar va y o g ‘ to ‘qim asining koagu latsion (quriq)
nekrozi bilan tavsiflanadi.
M e’da osti bezi kininlarga, ayniqsa bradikininga boy, u esa shish
va o g ‘riq chaqiradi. Bundan tashqari bez quyosh chigali ustida yotadi,
u y e rd a ju d a k o ‘p a sa b o x irla ri m avjud, sh u n in g u c h u n o ‘tk ir
pankreatitda o g ‘riq ju d a kuchli tus oladi. Pankreatitda kuzatiladigan
g is ta m in v a s e ro to n in la rn in g k o ‘p m iq d o rd a a jr a lis h i ham bez
to ‘qim asining shikastlanishiga olib keladi. Ferm entlar qonga tushib,
qon ivishi XII - omilini (Xageman omili) faollashtiradi, natijada DVS
(dissem inirlangan tom ir ichi qon ivishi sindromi) rivojlanishiga sabab
bo‘ladi. Faol lipaza nafaqat charvi, shuningdek boshqa joylardagi yog‘
to ‘qim asi steatonekrozini chaqiradi. N atijada chuqur intoksikatsiya
k u z a tila d i, p an k riatik sho k ka xos gipotenziya va k o lla p to id holat
rivojlanadi. Jigar va buyrakka ju d a katta funksional o g ‘irlik tushadi,
q u sish sim ptom i bu h o latg a xos b o ‘lib, ammo u kasalg a yengillik
b e rm a y d i. L a n g e rg a n s o ro lc h a la ri ham n e k ro z g a u c h ra y d i va
yuqoridagi o ‘zgarishlarga qandli diabet qo‘shiladi.
S u ru n k a li p a n k re a titg a av v alo , ovqat hazm q ilin ish i, yog*
parchalanishining buzilishi xos va steatoreya - parchalanmagan yog‘ning
axlat massasiga o‘tishi sifatida nomoyon bo‘ladi (me’yorida axlatdalO%
gacha o ‘zgarmagan yog‘ bo‘ladi, bu patologiyada esa uning miqdori 80%
ga yetishi mumkin). Shimilmagan yog‘ ovqat luqmasini o ‘rab oladi va
unga boshqa ferm entlam ing (p roteolitik va b.) ta ’sir q ilishiga y o ‘l
qo‘ymaydi, natijada oqsil va uglevodlaming shimilishi ham buziladi -
ovqat hazm qilish yetishmovchiligi rivojlanadi, kasal ozib ketadi. Bundan
tashqari atsetilxolin hosil bo‘lishi buziladi, uning yetishmovchiligi dinamik
tutilishga sabab boiuvchi ichak parezi va paralichiga olib keladi.
M e m b ra n a ovqat hazm qilinishining buzilishi. Membranada ovqat
hazm bo‘lishi chiziqli jiyakda joylashgan fermentlar tomonidan amalga
o sh irila d i. C h iziq li jiy a k ich ak s o ‘r g ‘ic h la ri u stin c h a sh a k lid a g i
h u ja y ra la rid a jo y la s h g a n m ik ro s o ‘r g ‘ic h la rd a n ta s h k il to p g an .
M em branada ovqat hazm qilinishining buzilishini quyidagi om illar:
S o ‘r g ‘ic h la r
tu z ilis h in in g
va
u s tin c h a
h u ja y r a la r
y u z a si
u ltra tu z ilis h in in g , ic h a k y u z a si fe rm e n t q a tla m i v a m em b ran a
hujayralari sorbsion xususiyatining v a peristaltikaning b uzilishlari
chaqiradi. Bu omillar ta’sirida substratlaming ichak bo‘sh!ig‘idan uning
yuzasiga ko ‘chishi buziladi. M em branada ovqat hazm ining buzilishi
xolera, m e ’da rezeksiyasi va b. larda kuzatiladi.
Ich ak n in g shim ilish, a jra tish va h a ra k a t funksiyasining buzilishi.
M onomerlar holatiga keltirilgan ovqat moddalarining so‘rilishi, asosan
in g ic h k a ic h a k n in g y u q o ri q ism id a a m a lg a o s h ir ila d i. O v q at
moddalarining so‘rilishi uchta mexanizmga asoslangan bo ‘lib, ularga.l)
konsentratsiyalar orasidagi farq tufayli so‘riIish; 2) tashuvchi fermentlar
yo rd am id a s o ‘rilish ; 3) k o n sen tratsiy a g rad ien tig a q aram a-q arsh i
ravishda so‘rilishlar kiradi. Shimilish uchun eng m uhimi - m oddalar
oxirgi m ahsulotlargacha parchalangan b o ‘lishi kerak. B uning uchun
bo‘shliqda va devor oldi ovqat hazmi m e’yoriy ravishda kechishi zarur.
D ev o r o ld i hazm i s o ‘r g ‘ ich v a m ik r o s o ‘r g ‘ic h la r to m o n id a n
ta’minlanadi. H ar bir epiteliotsitda 2000 - 4000 gacha m ikroso‘rg ‘ich
joylashgan, ular o‘rtasidan m ikrokanalchalar o ‘tadi. M ikroso‘rg ‘ichlar
balandligi 1,1 mkm, eni 0,08, ulam ing orasidagi bo 'sh liq 10-20 nm
ga teng, bu oraliqdan mikroblar o ‘tmaydi, mikroso‘rg‘ichlar glikokaliks
bilan qoplangan, shuning uchun m em branada hazm b o ‘lish jaroyoni
steril sharoitda kechadi.
Ic h a k o rq a li g em o g lo b in v a x o le s te rin a lm a s h in u v i o x irg i
m ahsulotlari, m etall tuzlari, sut kislota, purinlar, ayrim gorm onlar,
fenollar va salitsilatlar, sulfanilamidlar, bo‘yoqIar ajraladi.
Ingichka ichakda ovqat m ahsulotlari shim ilishi m e ’da v a ichak
bo‘shlig‘ida ovqat hazm qilish susayishida, qon aylanishi bilan bog‘liq
ichak harakat va shimilish funksiyasi buzilishlarida kuzatiladi.
Ichakda shimilishning buzilishiga
Do'stlaringiz bilan baham: |