O ‘ zbekiston respublikasi oliy va o ‘ rta maxsus ta ’ lim vazirligi mirzo ulug

---

O
‘
ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O
‘
RTA 
MAXSUS TA
’
LIM VAZIRLIGI
MIRZO ULUG
‘
BEK NOMIDAGI O
‘
ZBEKISTON
MILLIY UNIVERSITETINING JIZZAX FILIALI
“
Amaliy matematika
”
fakulteti
Iqtisodiyot kafedrasi
Iqtisodiy ta
’
limotlar tarixi
Fanidan
SLAYDI
Mavzu:
А
ngliyaning eng yangi iqtisodiy tarixi (XX asr).
BAJARDI: 925-21 guruh talabasi Normatov Jahongir.
QABUL QILDI: Xudoyarov Rashid.
Jizzax_2022

---

А
ngliyaning eng yangi iqtisodiy tarixi (XX asr).
Birinchi jahon urushi natijasida Angliya g'oliblar qatorida bo'lganligi sababli yutuq 
bilan chiqqan bo'lishi kerak edi. Uning asosiy dushmani hisoblangan Germaniya 
mag'lub bo'lib, Angliyaga Germaniya mustamlakalarining bir qismi o'tdi. Lekin 
urush ingliz iqtisodiyoti holatini yomonlashtirdi. Urush davrida Angliya o'z savdo 
flotining yarmini yo'qotdi. Mustamlakalar bilan aloqalar susaydi - Angliya va 
mustamlakalar o'rtasida ummonlar bo'lib, ularda nemis suvosti kemalari 
navbatchilik qilardi. Angliyaning Qo'shma Shtatlarga bo'lgan qarzi shu daraja katta
ediki, uni qo- plash uchun har yili davlat budjetining 40% sarflanar edi. Ikki urush 
oralig'idagi davrda ingliz sanoati ommaviy ishsizlik va ishlab chiqarish kuchlarini 
to'liq band emasligi bilan xarakterla- nardi. Angliyaning holati boshqa 
mamlakatlarnikidan og'irroq edi, chunki uning iqtisodiyotida an'anaviy "eski" 
tarmoqlar (ko'mir, metallurgiya, tekstil) katta ahamiyatga ega edi, bu tarmoqlar 
esa "yangi" tarmoqlar tomonidan siqib chiqarilar edi. Angliyada "yangi" tarmoqlar 
ham asta-sekin rivojlana boshlandi: kimyo, av- tomobil, elektrotexnika, aviatsiya. 
Shu sababdan 1929 yilda, jahon iqtisodiy inqirozi boshlanishiga kelib, ingliz 
sanoati urushdan old- ingi darajagacha ko'tarilmadi, ikkinchi jahon urushi 
boshlanishi davrida esa 1913 yildagi ko'rsatkichdan 22%ga oshdi. Ikkinchi jahon 
urushi natijalari bo'yicha ham Angliya g'oliblar qatorida edi, lekin yana bu holat 
uni rivojiga yordam bermadi. Angliya sanoati urushdan keyingi davrda ham 
boshqa mamlakat- larga nisbatan sekinroq rivojlanayotgan edi. 1990 yilga kelib 
ingliz sanoat ishlab chiqarishi 1938 yilga nisbatan 3,2 marotaba o'sdi, industrial 
jihatdan rivojlangan kapitalistik mamlakatlarning barchasida 8,5 marotaba o'sish 
kuzatildi. XX asrning 90-yy. boshiga kelib sanoat ishlab chiqarish hajmi bo'yicha 
Italiya Angliyadan o'zib ketdi va Angliya bu ko'rsatkich bo'yicha 5-o'ringa tushib 
qoldi. XX asrning 50-80 yillarda Angliya sanoatining 3 barobar o'sishining asosiy 
sabablari. Birinchidan, iqtisodiy o'sishni rag'batlantiruvchi kuch sifatida davlatning
tartibga soluvchi siyosati. Ikkinchidan, urushdan keyin asosiy kapitalni to'liq 
yangilanishi. Vayron bo'lgan korxonalarni tiklashga va boshqa korxonalarning 
uskunalarini yangilashga majbur bo'lindi, chunki urush davrida ular yemirilib 
tugagan edi. Yirik qurilishlar ish kuchi, qurilish ma- teriallari, uskunalarga talabni 
oshirib yubordi - qurilish "bum"i yuzaga keldi, iqtisodiyot jonlandi. Lekin, eng 
asosiysi, sanoatni tiklashda texnik jihatdan sakrash yuzaga keladi. Sanoatning 
texnik darajasini ko'tarilishi, uning imkoniyatlarini, raqobatbardoshligini oshiradi.

---

Undan tashqari asosiy kapitalni yangilanishi jarayonida sanoatni tarkibiy qayta 
qurish jarayoni ham yuz beradi: kapital istiqbolli tarmoqlarga qarab oqib boradi. 
Avvallari Angliya aynan shu tarmoqlar rivoji bo'yicha orqada qolayotgan bo'lsa, 
endi ushbu tarmoqlarga yetarlicha mablag' oqib kela boshladi. Uchinchidan, 
mustamlakachilik tizimini yo'q bo'lishi munosa- bati bilan mamlakatdan kapital 
olib chiqilishi keskin qisqardi, va endi ushbu mablag'lar o'z sanoatiga sarflana 
boshlandi. To'rtinchidan, Shimoliy dengizda yirik neft konlarini ochilishi Angliyani 
o'zini o'zi neft mahsulotlari bilan ta'minlanishini amalga oshirdi, energetik inqiroz 
davrida boshqa mamlakatlarga nisbatan ustunlikka ega bo'lishga imkon yaratdi. 
likka ega bo'lishga imkon yaratdi. 13.2. Monopoliyalar va davlat tomonidan 
tartibga solish Birinchi jahon urushiga qadar Angliya boshqa mamlakatlardan 
ishlab chiqarishning konsentratsiyalashuvi va monopoliyalarni tashkil etilishi 
borasida orqada edi. Ammo urush davrida, daro- madli davlat buyurtmalarini eng 
yirik firmalar olayotgan sharoit- da, hamda urushlar oralig'idagi inqirozli va 
depressiyali yillarda, mayda va kuchsiz firmalar to'xtovsiz xonavayron bo'layotgan 
vaqtda, Angliya sanoatini monopolizatsiyalash jarayoni muvaf- faqiyatli 
yakunlandi. 80-yy. boshlarida jahonning 5 yirik monopo- liyalaridan 3 tasi 
amerikaniki, 2 tasi angliyaniki edi: "Royyal Datch Shell" va "British Petroleum" 
(ikkalasi neft monopoliyalari). GFR va Yaponiyaning hech qaysi monopoliyalari 

---

birinchi beshlikka kir- magandi. Boshqa korporatsiyalar orasida "Yunilever" - 
jahonning yirik oziq-ovqat monopoliyasini ajratib ko'rsatish mumkin.1 Ushbu 
konsern o'z korxonalarida sovun, margarin va boshqa mahsulotlar ishlab 
chiqaradi. Aynan ushbu korporatsiya tomonidan Yevropada iste'mol qilinadigan 
margarinning asosiy qismi ishlab chiqariladi. Xom ashyoning asosiy qismi 
Afrikadan kelardi: palma yog'i, kokos va yer yong'oqlari va boshqa yog' 
mahsulotlari. Aynan Afrikada konsern ishchilarining yarmi faoliyat yuritishadi. 
Konsern nominal ingliz-golland hisoblanadi, hujjat bo'yicha esa unda ko'p 
mamlakatlar ishtirok etishadi. U turli mamlakatlarda 600 dan ortiq sho'ba 
korxonalarga ega. Undan tashqari "BAT indastriz" tamaki kompaniyasi va 
"Imperial kemikl indastriz" kimyo kompaniyasini ajratib ko'rsatishimiz mumkin. 
Angliya korporatsiyalarining xarakterli belgilari - mustamlakachilik va xalqaro. 
Korporatsiyalarning asosiy qismi avvalgi mustamlakalarning xom ashyosidan 
foydalanadilar. Neft monopoliyalari Angliyada "o'zining" nefti topilishidan ancha 
avval tashkil etilgan edi, tamaki yetishtirish esa Angliya iqlimi umuman to'g'ri 
kelmaydi. Korporatsiyalarning ko'pchiligi transmilliy hisoblanadi. Angliyaning 
moliyaviy kapitali ham shunday xususiyatlarga ega. Sanoat korporatsiyalaridan 
farqli o'laroq birinchi 5ta banklar tarkibiga ingliz banklari kirmaydi, birinchi 10 
talikka esa ikkita ingliz banki kiradi: "Barkleyz benk" va "Vestminster benk". Lekin 
ingliz banklarining "katta to'rtligi" boshqa mamlakatlarnikiga nis- batan ko'proq 
xorijiy filiallarga ega. Angliya iqtisodiyotini davlat tomonidan tartibga solish 
jarayoni AQShdagidan ko'ra boshqacharoq kechgandi. Birinchi turtki 1929-1933 
yy.dagi inqiroz bo'ldi. Davlat bu yillarda aksilinqiroz choralarini qabul qildi va 
buning uchun maxsus davlat organlari tashkil etildi. Lekin Angliyada yana bitta 
shakl mavjud edi - aral- ash davlat-kapitalistik kompaniyalarni tashkil etish, ya'ni 
davlat nazorati ostida faoliyat yuritadigan davlat kapitali ishtirokidagi 
kompaniyalar. Bunday aralash shakllar elektroenergiya ishlab chiqarish va 
taqsimlash, radioeshittirish (BBC) va boshqa tarmoqlarda qo'llanildi. Davlat 
tomonidan tartibga solishni kuchaytirishga turtki bo'lgan keyingi sabab - Ikkinchi 
jahon urushidir. Davlat ishlab chiqarishni konsentratsiyalashuvini rag'batlantirdi. 
Harbiy buyurtmalarni yirik kompaniyalar olishar edi. Ushbu buyurtmalarni ijrosi- 
ni ta'minlash maqsadida davlat xom ashyo, energiya taqsimotini o'z qo'liga 
olgandi va ular bilan harbiy buyurtmalarni ijro etuvchi yirik kompaniyalarni 
ta'minlardi. Undan tashqari davlat ba'zi mayda firmalarni yopdi yoki ularni 
buyurtmalarni ijro qilish uchun yirik firmalarga qo'shib yuborishdi. Iqtisodiyotni 
davlat tomonidan tartibga solish jarayoni ikkinchi jahon urushidan so'ng 
chuqurlashdi. 1945 yilda Angliya hukumati tepasiga leyboristlar (ingliz ishchi 

---