O ʻ zbekiston respublikasi oliy va o ʻ rta maxsus ta ʼ lim vazirligi

Qimmatli qogʻoz-
larning hosilalari
– oʻz egalarining boshqa qimmatli qogʻozlarga 
nisbatan huquqlarini yoki majburiyatlarini tasdiqlovchi va yuridik 
shaxslar tomonidan opsionlar, qimmatli qogʻozlarga doir fyucherslar, 
depozitar tilxatlar va boshqa moliyaviy vositalar tarzida chiqariladigan 
qimmatli qogʻozlar”
8
dir. Ushbu bobda biz hosilaviy qimmatli 
qogʻozlar, ularning oʻziga hos xususiyatlari, qoʻllanilishi haqida fikr 
yuritamiz.
Shartnoma shartlarini bajarish muddatlari nuqtai nazaridan 
bozorlar 
spot bozori
va 
muddatli bozor
ga ajratilar ekan, bunda 
spot 
bozori
naqd shartnomalar bozori hisoblanadi. Spot bozorida bir 
vaqtning oʻzida qimmatli qogʻozlar keltiriladi va ular boʻyicha 
toʻlovlar amalga oshiriladi. Turli davlatlarning qonunlarida kontragent-
8
O‘zbekiston Respublikasining “Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida”gi qonuni. 3-modda. 

---

71 
larning bitimlarni imzolagandan soʻng oʻzaro toʻlovlarni necha 
kunlarda amalga oshirishlari belgilab qoʻyilgan. Spot bozorida 
shakllanuvchi narxlar 
spot narx
lar deyiladi
.
Muddatli bozor 
esa shunday bozorki, unda muddatli shartnomalar 
amalga oshiriladi. Odatda hosilaviy qimmatli qogʻozlarni muddatli 
shartnomalar deb ham yuritiladi, negaki ular oʻz mazmuniga koʻra 
kontragentlar tomonidan kelishilgan shartlarda shartnoma predmetini 
kelajakda yetkazib berishni nazarda tutadi. Shartnomaning asosini turli 
xildagi aktivlar, yaʼni qimmatli qogʻozlar, fond indekslari, bank 
depozitlari, valyuta, tovarlar tashkil etadi. Muddatli shartnomaning 
asosini tashkil etuvchi aktiv 
bazis aktiv
deyiladi.
Boshqacha qilib aytganda, hosilaviy qimmatli qogʻozlar – bu ikki 
yoki koʻp tomonlama shartnomalar boʻlib, ularning qiymati ushbu 
bitimlarning asosini tashkil etuvchi maʼlum bir aktiv miqdorining 
xosilasi asosida hisoblanadi. Bunday miqdor boʻlib, xomashyoning 
yoki qishloq xoʻjaligi mahsulotlarining narxi, aksiya va obligatsiyalar 
kursi, valyuta kursi, fond indekslari, foiz stavkalari va boshqalar 
hisoblanishi mumkin. 
Muddatli bozor ikkita muhim funksiyalarni, tadbirkorlarning kel-
gusidagi rejalarini boshqalarniki bilan muvofiqlashtirish va iqtisodiy 
holat noaniqligida narx boʻyicha risklarni sugʻurtalash funksiyalarini 
bajaradi. Modomiki, hosilaviy qimmatli qogʻozlar moliyaviy risklarni 
kamaytirishda samarali usul hisoblanadi, ular moliyaviy institutlarga 
shartnomalar orqali risklarni xedjirlash imkonini beradi, buning 
natijasida esa risklar kamayadi yoki yoʻqoladi.
9
Muddatli bozorda savdo qilinadigan instrumentlarning shakliga 
koʻra ularni quyidagi koʻrinishlarini ajratib koʻrsatishimiz mumkin: 
-
forvard shartnomalari; 
-
fyuchers shartnomalari; 
-
opsion shartnomalari; 
-
svoplar.