O ʻ zbekiston respublikasi oliy va o ʻ rta maxsus ta ʼ lim vazirligi

taʼminlanganlik darajasi
boʻyi-
cha ham tasniflanadi. Bunda taʼminlangan va taʼminlanmagan 
obligatsiyalar ajratib koʻrsatiladi. Taʼminlangan obligatsiyalarda garov 
sifatida mol-mulk, kafillik, garov masalalari koʻriladi. Taʼminlanma-
gan obligatsiyalar boʻyicha esa hech qanday taʼminot koʻrsatilmaydi. 
Bunday obligatsiyalar odatda bozorda yuqori nufuzga hamda yuqori 
moliyaviy barqarorlikka ega emitentlar tomonidan muomalaga 
chiqariladi. 
Umumiy holda obligatsiyalar muomalasi emitent uchun ham, 
investor uchun ham maʼlum bir afzalliklarga va kamchiliklarga ega 
hisoblanadi (3.2-jadval). 
3.2-jadval 
Obligatsiyalarning ayrim turlari afzalliklari va kamchiliklari 
 
Obligatsiya 
turi 
Afzalliklari 
Kamchiliklari 
Emitent 
uchun 
Investor 
uchun 
Emitent 
uchun 
Investor 
uchun 
Taʼminlangan 
obligatsiyalar 
Obligatsiyani 
joylashtirish 
boʻyicha 
muammoning 
deyarli 
yoʻqligi 
Qarz 
majburiyatni 
qaytarish 
kafolati yuqori 
darajada 
Moddiy 
aktivlarning 
garov riski 
Boshqa 
obligatsiyalarga 
nisbatan foizli 
daromadning 
pastligi 
Taʼminlan-
magan 
obligatsiyalar 
Mablagʻlarni 
moddiy 
aktivlar 
garovisiz jalb 
qilish 
imkoniyati 
Taʼminlangan 
obligatsiyaga 
nisbatan yuqori 
foizli daromad 
olish 
Qarz zayomi 
hajmi 
kompaniya-
ning ishbilar-
monlik nufuzi 
va moliyaviy 
holatga 
bogʻliqligi 
Qarz 
majburiyati 
qoplanmasligi 
vaziyati yuzaga 
kelganda talab 
qilish 
imkoniyati 
pastligi 

---

34 
Qayta chaqirib 
olinadigan 
obligatsiyalar 
Qoplash mud-
datidan avval 
qaytarib olish 
va qoplash 
muddatlarini 
tanlash imko-
niyati mavjud 
Qaytarib olish 
va nominal 
narxlar 
tafovutidan 
foyda olish 
imkoniyati 
Qoplash 
muddatidan 
avval qaytarib 
olinganlik 
uchun toʻlov 
Obligatsiyaga 
egalik qilish 
huquqi 
cheklanganligi 
Konvertatsiyal
anuvchi 
obligatsiyalar 
Qarz 
majburiyati 
qiymati 
pasayishi 
imkoniyati 
Qoʻyilmalar 
xavfsizligining 
yuqori darajasi 
Aksiyadorlar 
tarkibining 
kengayishi 
natijasida 
gʻarazli ak-
siyadorlar 
paydo boʻlishi 
Boshqa 
obligatsiyalarga 
nisbatan 
daromad 
pastroq boʻlishi 
mumkin 
Umumiy olganda obligatsiyalarning boshqa turlari ham investor 
yoki emitent nuqtai nazaridan maʼlum bir ustuvorliklarga hamda 
kamchiliklarga ega hisoblanadi. 
 
3.2. Obligatsiyalar qiymati va daromadliligini baholash 
Qarz munosabatini anglatuvchi moliyaviy instrumentlar sifatida 
obligatsiyalar qatʻiy belgilangan daromad keltiruvchi qimmatli 
qogʻozlar toifasiga kiritiladi. Bunday toifaga qatʻiy belgilangan 
miqdorda dividend toʻlash belgilab qoʻyilgan imtiyozli aksiyalarni 
ham kiritish mumkin. 
“Qatʻiy belgilangan daromad” umumqabul qilingan atamasini 
qatʻiy ravishda tushunmaslik lozim. Bu atama bunday qimmatli 
qogʻozlar boʻyicha operatsiya oʻtkazish vaqtida nazariy jihatdan 
toʻlovlar muddatlari va miqdorlarining oldindan maʻlum qilinishini 
anglatadi. 
Xalqaro tajribaga koʻra obligatsiyalarning turli xil turlari amal 
qilishiga qaramasdan ularni daromad toʻlash shakllari boʻyicha 
quyidagicha uchta tur keng qoʻllaniladi: 
- 
kuponli
, qatʻiy belgilangan yoki suzib yuruvchi kupon stavkali 
obligatsiyalar; 
- 
diskontli
(
kuponsiz
), yoki 
nollik kuponli obligatsiyalar
; 
- 
qoplash vaqtida daromad toʻlanadigan obligatsiyalar
. 

---

35 
Kuponli obligatsiyalar
qarzning asosiy summasi qaytarilishi bilan 
bir vaqtda davriy ravishda pul toʻlovlarini ham nazarda tutadi. Bunday 
toʻlovlarning miqdori nominalga nisbatan foizlarda ifodalanadigan k 
kupon stavkasida belgilanadi. Kuponli toʻlovlar odatda bir yil 
davomida bir, ikki yoki toʻrt marta amalga oshiriladi. 
Bunday qimmatli qogʻozlar harakati natijasidagi pul oqimlari 
qatʻiy belgilangan kuponda operatsiya muddatining oxirida 
obligatsiyaning diskontlangan nominal qiymatiga qoʻshiladigan 
annuitetni oʻzida aks ettiradi. Soddalashtirish maqsadida diskontlash 
yagona 
r 
stavka boʻyicha amalga oshirilishini shart qilib qilib 
qoʻyamiz. Shunda kuponli obligatsiya qiymati quyidagi formula 
boʻyicha aniqlanishi mumkin: 
, 
bu yerda 
F
– qoplash summasi (qoidaga koʻra nominal); 
k – 
yillik kupon stavkasi; 
r – 
bozor stavkasi (diskont meʻyori); 
n – 
obligatsiya muddati; 
m – 
bir yilda kuponli toʻlovlar soni. 
Misol koʻrib chiqamiz. 
Agar daromadlilik meʻyori (bozor stavkasi) 12 foizga teng boʻlsa, 
har chorakda toʻlanadigan yillik kupon stavkasi 8 foiz boʻlgan 1000 
birlik nominalga ega uch yillik obligatsiyaning joriy qiymatini 
aniqlang. 
. 
Shunday qilib, mazkur operatsiya boʻyicha daromadlilik meʻyori 
12 foiz boʻlganda taxminan 900,46 birlikka teng bahoda obligatsiyani 
xarid qilish mumkin. 
Yuqoridagi masala boʻyicha daromadlilik meʻyori (bozor stavkasi) 
6 foizga teng boʻlganda obligatsiya qiymatini aniqlaymiz. 
Yuqoridagilardan koʻrinib turibdiki, obligatsiyalar joriy qiymati 
talab qilinadigan daromadlilik meʻyori va qoplash muddatiga bogʻliq. 

---

36 
Bu bogʻliqlik teskari xususiyatga ham ega. Keltirilgan baholashning 
bazaviy modelidan isbot talab qilmaydigan quyidagi ikkita aksiomalar 
guruhini keltirish mumkin. 
Birinchi aksiomalar guruhi obligatsiya qiymati, kupon stavkasi va 
bozor stavkasi (daromadlilik meʻyori) oʻrtasidagi oʻzaro bogʻliqlikni 
oʻzida aks ettiradi: 
- agar bozor stavkasi (daromadlilik meʻyori) kupon stavkasidan 
yuqori boʻlsa, obligatsiya joriy qiymati uning nominalidan past 
boʻladi, yaʻni obligatsiya diskont bilan sotiladi; 
- agar bozor stavkasi (daromadlilik meʻyori) kupon stavkasidan 
past boʻlsa, obligatsiya joriy qiymati uning nominalidan yuqori 
boʻladi, yaʻni obligatsiya mukofot bilan sotiladi; 
- bozor stavkasi (daromadlilik meʻyori) va kupon stavkasi teng 
boʻlganda obligatsiya joriy qiymati va nominali teng boʻladi. 
Yuqorida keltirilgan masalalar bunga misol boʻla oladi. 
Ikkinchi aksiomalar guruhi obligatsiya qiymati va uni qoplash 
muddati oʻrtasidagi oʻzaro bogʻliqlikni ifodalaydi: 
- agar bozor stavkasi (daromadlilik meʻyori) kupon stavkasidan 
yuqori boʻlsa, obligatsiya boʻyicha diskont summasi qoplash 
muddatining yaqinlashishiga qarab kamayib boradi; 
- agar bozor stavkasi (daromadlilik meʻyori) kupon stavkasidan 
past boʻlsa, obligatsiya boʻyicha mukofot miqdori qoplash muddati-
ning yaqinlashishiga qarab kamayib boradi; 
- obligatsiyani qoplash muddati qancha uzoq boʻlsa, bozor 
stavkasiga nisbatan uning bahosi taʻsirchanroq boʻladi. 
Kuponli obligatsiya qiymatini aniqlash formulasidagi oʻzaro nisbat 
davriy ravishda qatʻiy belgilangan daromad keltiruvchi har qanday 
moliyaviy instrumentning qiymatini baholash uchun asos boʻlib xizmat 
qiladi. 
Agar kuponli obligatsiyaning qoplash muddati yetarli darajada 
yuqori, masalan 50 yildan ortiq boʻlsa, tahlil jarayonida bunday 
muddatlarni muddatsiz sifatida qarash qulay hisoblanadi. 
Muddatsiz obligatsiyalar
qiymati oʻzida doimiy rentani aks 
ettiruvchi pul oqimlari harakatiga ega degan farazdan kelib chiqqan 
holda aniqlanishi mumkin. Shunda uni quydagicha aniqlash mumkin 
boʻladi: 

---

37 
. 
Agarda bir yil davomida toʻlovlar m marta amalga oshirilsa, 
obligatsiya qiymatini hisoblash formulasi quyidagicha koʻrinishga ega 
boʻladi: 
. 
Misol koʻrib chiqamiz. 
IBM kompaniyasining 100 birlik nominalga ega, qoplash muddati 
100 yil boʻlgan obligatsiya qiymatini talab qilinadigan daromadlilik 
meʻyori 8,5 foiz boʻlgan holatda aniqlaymiz. Kupon stavkasi 7,72 foiz 
va har yarim yilda bir marta toʻlanadi.
birlik. 
Muomala muddati bir yildan kam boʻlmagan kuponsiz yoki 
diskontli obligatsiyalar qiymatini baholash jarayoni 
F 
nominal qiymat, 
r 
foiz stavka va 
n 
qoplash muddati maʻlum boʻlgan holatda elementar 
toʻlov oqimi hozirgi miqdorini aniqlash orqali ifodalanadi. Qabul 
qilingan belgilashlardan kelib chiqqan holda bunday aktiv joriy 
qiymati formulasi quyidagi koʻrinishga ega boʻladi: 
. 
Bundan kuponsiz obligatsiya nominali 100 foiz deb qabul qilinadi, 
uning kurs qiymati esa quyidagiga teng boʻladi: 
. 
Misol koʻrib chiqamiz. 
Qoplash muddati uch yil, talab qilinadigan daromadlilik meʻyori 
4,4 foizga teng boʻlsa nominal qiymati 1000 birlikka teng boʻlgan 
kuponsiz obligatsiyani investor qanchaga sotib olishi mumkin? 
1000/(1+0,044)
3
=878,82 birlik. 
Nol kuponli obligatsiyalar aniq belgilab qoʻyilgan vaqt gorizonti 
boʻyicha oʻtkaziladigan operatsiyalar nuqtai nazaridan investorlar 
qiziqishiga sabab boʻladi. Ular foiz stavkalarining vaqtinchalik 
tarkibini belgilab beruvchi investitsion tahlilda muhim rol oʻynaydi. 

---

38 
Keltirib oʻtilgan oʻzaro bogʻliqliklar va misollardan koʻrinib 
turibdiki, koʻrib chiqilgan obligatsiyalar tiplari qiymati 
r 
bozor 
stavkasi va 
n 
qoplash muddati oʻrtasida teskari bogʻliqlik mavjud. 
Uzoq muddatli 
qoplash vaqtida foizlar toʻlanadigan obligatsiyalar 
bahosi talab qilinadigan daromadlilik meʻyori (bozor stavkasi) 
boʻyicha daromad olish imkonini beruvchi amal qiladigan toʻlovlar 
oqimining hozirgi qiymatiga teng. Bunda k – eʻlon qilingan toʻlov foiz 
stavkasi. Qabul qilingan belgilashlarni hisobga olgan holda 
obligatsiyaning V haqiqiy qiymati va K kurs qiymati talab qilinadigan 
daromadlilikdan kelib chiqqan holda quyidagiga teng boʻladi: 
; 
. 
Obligatsiyalarga investitsiyalar samaradorligi umumiy oʻlchovi 
sifatida qoplash muddatigacha daromadlilik (Yield To Maturity – 
YTM) koʻrsatkichidan foydalaniladi. 
Qoplash muddatigacha daromadlilik
investorning qimmatli 
qogʻozni qoplash muddatigacha saqlashi natijasida olishi mumkin 
boʻlgan daromadlilik darajasini oʻzida aks ettiradi. Bunda 
obligatsiyaning joriy bahosi va uning bozor bahosi (P) oʻrtasidagi 
nisbatning foizdagi ifodasi olinadi. 
Bir yilda bir marta toʻlanadigan qatʻiy belgilangan kuponli 
obligatsiyalar uchun belgilangan tenglikdan kelib chiqqan holda YTM 
quyidagicha aniqlanadi: 
, 
bu yerda F – qoplash bahosi (qoidaga koʻra nominal bahosi). 
Keltirilgan matematik ifodadan YTMni aniqlash mumkin. Qayd 
etib oʻtish kerakki, formula boʻyicha hisoblanadigan YTM koʻrsatkichi 
investitsiya ichki daromadlilik meʻyorini oʻzida aks ettiradi. Bu yerda 
eʻtibor talab qiladigan jihat shuki, obligatsiyani qoplashgacha real 
daromadlilik quyidagi shartlar bajarilgandagina aniqlanadi: 
- obligatsiya qoplash muddatigacha saqlanishi lozim; 

---

39 
- olinadigan kuponli daromadlar darhol r = YTM stavka boʻyicha 
qayta investitsiyalanishi kerak. 
Shunday qilib, qoplashgacha boʻlgan daromadlilik YTM va 
kuponli daromadni reinvestitsiyalash stavkasi r oʻrtasida toʻgʻridan-
toʻgʻri bogʻliqlik amal qiladi. Yaʻni r pasayishi bilan YTM ham 
pasayadi, r oʻsishi bilan YTM ham oʻsib boradi. 
YTM koʻrsatkichiga obligatsiyaning xarid bahosi ham taʻsir 
koʻrsatadi. Kuponli obligatsiyaning qoplashgacha daromadliligi 
YTMning uning bozor qiymati P ga fundamental bogʻliqligi quyidagi 
rasmda keltirilgan (16-rasm). Qayd etish kerakki, bu yerda teskari 
bogʻliqlik amal qiladi.