O ʻ zbekiston respublikasi oliy va o ʻ rta maxsus ta ʼ lim vazirligi

Xorijiy aksiyalar afzalliklari va kamchiliklari 
 
Afzalliklari 
Kamchiliklari 
Aksiyalar oldi-sotdisida valyuta kon-
vertatsiyasini amalga oshirishga zaru-
rat yoʻqoladi, valyuta riski kamayadi. 
Investorlar belgilangan soliqlar va 
chegaralashlardan qochadi. 
Siyosiy, iqtisodiy risklar, likvidlilik 
riski pasayadi. 
Mamlakatda xorijiy aksiyalarga nisba-
tan maʼlum tartib qoida belgilab qoʻ-
yilishi. 
Xorijiy kompaniyalarga nisbatan ak-
siyalar miqdori, moliyaviy hisobotlar 
va boshqa jihatlar boʻyicha qatʼiy 
talablar belgilanishi. 

---

132 
Mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish darajasidan kelib chiqqan 
holda xalqaro aksiyalar bozori yetakchi va rivojlanayotgan bozorlarga 
boʻlinadi. Bunda yetakchi xalqaro aksiyalar bozoriga AQSH, Buyuk 
Britaniya, Yaponiya, Yevropa ittifoqi mamlakatlari, Kanada, Avstra-
liya kabilar kiritiladi va ularda aksiyalar savdosi rivojlangan tashkiliy 
va huquqiy tizimga, yuqori kapitallashuv darajasiga, birja orqali tash-
killashtirilgan savdo hajmining keskin yuqoriligi kabilar bilan tavsif-
lanadi. 2017 yil holatiga koʻra aksiyalar boʻyicha kapitallashuv darajasi 
eng yuqori savdo maydonlari quyidagi rismda keltirilgan (8.2-rasm). 
8.2-rasm.
 Aksiyalar bozori kapitallashuvi boʻyicha eng katta birjalar 
oʻntaligi, milliard AQSH dollarida
39
 
Rivojlanayotgan xalqaro aksiyalar bozoriga rivojlanayotgan dav-
latlar va oʻtish iqtisodiyoti mamlakatlari kiritilgan holda ular oʻsish 
surʼati yuqoriligi, risk darajasi yuqoriligi, kapitallashuv darajasining 
pastligi va huquqiy tartibga solish mexanizmining takomillashmagan-
ligi, ayni paytda rivojlanishda ekanligi kabilar bilan tavsiflanadi. 
Jahondagi mashhur moliya institutlari tomonidan ishlab chiqilgan 
xalqaro aksiyalar indekslari xalqaro aksiyalar bozori rivojlanish 
indikatorlari hisoblanadi. Dastlabki xalqaro fond indekslaridan biri 
EAFE Index (Yevropa, Avstraliya va Uzoq sharq fond indeksi) 
39
https://www.statista.com/statistics/264661/domestic-market-capitalization-worldwide-top-10/ 
Nyu-York fond birjasi 
NASDAQ 
London fond birjasi 
Tokio fond birjasi 
Shanxay fond birjasi 
Gongkong fond birjasi 
Yevronekst 
Toronto fond birjasi 
Shenjen fond birjasi 
Frankfurt fond birjasi 

---

133 
hisoblanib, Buyuk Britaniya, Yaponiya, Fransiya, Germaniya, 
Gonkong, Shveysariya, Avstraliya, Italiya, Gollandiya, Malayziya, 
Avstriya va boshqa jami 21ta davlatdagi 2000dan ortiq kompaniyalar 
aksiyalari asosida aniqlanadi. Shuningdek xalqaro aksiyalar bozori 
indekslari sifatida Buyuk Britaniya aktuariylari instituti tomonidan 
ishlab chiqilgan FTW indeksi (The Financial Times World Index), 
GlobalIndex, SB-RGE kabilarni ham keltirish mumkin. Shuningdek, 
1999 yildan DJGTIndex ham hisoblanib, dunyodagi 8 ta yirik fond 
bozorlariga ega davlatlar – AQSH, Buyuk Britaniya, Fransiya, 
Yaponiya, Germaniya, Italiya, Shveysariya va Gollandiyadagi 50 ta 
kompaniya asosida hisoblanadi. 
1998 yil martdan AQSH fond bozorida savdo qilinadigan amerika 
depozitar tilxatlarining birinchi indeksi sifatida Bank of New York 
(Nyu-York banki) indeksi hisoblana boshlandi. Bu indeks real vaqt 
rejimida umumiy kapitallashuvi 3,1 trillion AQSH dollaridan ortiq 
boʻlgan 36ta mamlakatdan 431ta kompaniya maʼlumotlari asosida 
hisoblanadi. 
Aksiyalarni xalqaro fond bozorlarida joylashtirishda depozitar 
tilxatlar qoʻllanilishini yuqorida ham taʼkidlagan edik. Depozitar 
tilxatlar – ikkilamchi qimmatli qogʻozlar boʻlib, nominal qiymatga ega 
boʻlmagan qimmatli qogʻoz boʻlib, u taqdim etiladigan qimmatli 
qogʻozlarning muayyan soniga boʻlgan mulk huquqini tasdiqlaydi va 
uning egasining ushbu qimmatli qogʻoz emitentidan depozitar tilxat 
oʻrniga taqdim etiladigan qimmatli qogʻozlarning tegishli sonini 
olishini hamda taqdim etiladigan qimmatli qogʻozlar bilan mustahkam-
langan huquqlarning depozitar tilxat egasi tomonidan amalga 
oshirilishi bilan bogʻliq xizmatlar koʻrsatilishini talab qilish huquqini 
mustahkamlaydi. 
Xalqaro aksiyalar bozorida qoʻllaniladigan depozitar tilxatlarning 
asosiy turlari quyidagilar: 
- amerika depozitar tilxatlari (ADR); 
- yevropa depozitar tilxatlari (YEDR); 
- global depozitar tilxatlari (GDR). 
Amerika depozitar tilxatlari – maʼlum bir miqdordagi amerika 
depozitar aksiyalariga egalikni tasdiqlovchi sertifikatdir. Yevropa 
depozitar tilxatlari Yevropa banklari tomonidan Yevropa ittifoqi 

---

134 
mamlakatlaridan tashqarida joylashtirilgan kompaniyalar aksiyalariga 
egalik qilishni tasdiqlovchi qimmatli qogʻozdir. Global depozitar 
tilxatlar esa AQSH fond bozorlarida, shuningdek boshqa davlatlar fond 
bozorlarida taklif qilinadi va joylashtiriladi. Umumiy holda amerika 
depozitar tilxatlari va global depozitar tilxatlarni muomalaga kiritish 
bosqichlari quyidagilar (8.3-jadval). 
8.3-jadval