O ' z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L i y V a o r t a m a X s u s t a ' L i m V a z I r L i g I r. X. Alimov, G. T. Yulchiyeva, O. Q. Rixsimboyev

3.2. Axborot hususiyatlari va unga ta’sir etuvchi omillar
Axborot tovaming har ikki xususiyatiga: iste’mol qiymatining mav­
judligi (foydaliligi, qadr-qimmati) va qiymatiga ega bo'ladi.
Axborot va tovarlar sifatidagi buyum-narsalar obyektining umumiy 
va farqli xususiyatlari mavjud.
Bu obyektlarning odatdagi mahsulot va moddiy resurslar bilan quyidagi 
bog'liqligi bor: ularga iste’mol so'rovi mavjud; ular mulkiy obyektlardir, 
ya’ni ularga ega bo'lish, foydalanish va egalik qilish mumkin; ular aniq 
ishlab chiqaruvchilar (ta’minotchilar) ga ega; ular qiymat va tegishli 
narxga ega; ular turli shart-sharoitlarda yetkazib berilishi mumkin.
Jamiyatni axborotlashtirish va yagona axborot muhitini tuzish davrida 
axborot resurslarini shakllantirish va ishlab chiqarish o'ta muhimdir. Axborot 
resurslari — alohida hujjatlar va alohida hujjatlar to'plami, axborot tizimlari 
(kutubxona, arxiv, fond, ma’lumotlar banklari, boshqa axborot tizimlari) 
dagi hujjatlar va hujjatlar to'plamidir.
Biroq axborot resurslari va texnologiyalarning o'zaro bir qator jiddiy 
farqlari mavjudki, ular qatoriga quyidagilar kiradi:
• cheklanmagan miqdorda sotish;
• amaliy jihatdan yo'q qilib bo'lmaslik;
• aniq foydalanuvchilar shart-sharoitlariga individual moslashish 
zaruriyati (umumtizimli paketlardan tashqari);
55

---

• obyektlarni muallif hamrohligida yetkazib berish majburiyati;
• nafaqat foydalanish, balki ikkilamchi tirajlashga ham turli chek- 
lanmalar qo'yish imkoniyati;
• mualliflik yoki ta ’minotchilik huquqlariga rioya qilishni iden- 
tifikatsiyalashning murakkabligi;
• takrorlanuvchi obyektlarning ko‘pligi. Turli o'xshash vazifalami 
bajaruvchi mahsulotlardan farqli ravishda, axborot bir aniqlikni turlicha 
aks ettirishi mumkin. Masalan, savdo-sotiq uchun biror bir mahsulotning 
miqdori haqida yakuniy axborotning bir necha variantlari taklif etilishi 
mumkin;
• bilvosita axborotning foydaliligi;
• foydalanish natijasida qadrsizlanish. Chindan ham, ma’lumotlar 
bilan tanishib, ulardan ayrimlarining talabga javob bermasligiga ishonch 
hosil qilib, harid haqidagi taklifni qondirish to'g'ri bo'ladi. Biroq takliflar 
bo'yicha ishonchli m a’lumotlardan foydalanmaslik yoki uni majburiy 
unutish butunlay mumkin emas;
• baholashni oldindan bilib bo'lmasligi. Agar mahsulot ba’zi chek­
langan dinamikada baholansa (talabning bir miqdorda yo'q bo'lishi yoki 
yuzaga kelishi mumkin emas), axborot esa (lekin texnologiya emas) bir 
lahzada butkul nol darajaga tushib ketishi mumkin;
• oddiy raqobat sharoitida taklif etilgan bir axborot ikkinchisining 
dolzarblik xususiyatini yo'qqa chiqarishi mumkin;
• iste’molchilik xususiyatlarining qisman yoki to'liq noaniqliligi;
• faqat jismoniy eskirish va belgilangan yoki noaniqlik vaqtda 
dolzarblikni yo'qotish mavjudligini anglatuvchi jismoniy yaroqlilik;
• iste’molchiga ma’lumotni qisqa vaqtda uzatish va shunday qisqa vaqtda 
tasdiqni qabul qilib olish imkoniyati;
• avtomatik tirajlamaydigan texnologiyani doimo ham aniq bir paytda 
yetkazmaslik;
• yetkazib berishga doimiy ravishda tayyorlik;
• ham sotuvchiga, ham xaridorga nisbatan ma’lumotlar va texno- 
logiyalarni, shuningdek, tovami sotish yoki sotmaslik faktini ham mahfiy 
saqlash imkoniyatining borligi.
Foydalanuvchilaming qoniqish darajasi quyidagi o'zaro bog'liq 
mezonlarga bog'liq:
a) sifatiga, ya’ni axborot qiymatini (foydaliligini) belgilovchi axborot 
ehtiyojlarini xaridlash darajasiga;
b) manfatiga, ya’ni umuman iqtisodiy samaradorlikni oshirishga;
d) xarajatlarga, ya’ni axborot hajmi bilan belgilanadigan axborot
qiymatiga. Axborotning sifat xususiyatlari (foydaliligi) ga: to'liqlilik, qabul 
qilishning bemalolligi, dolzarblik. hoziijavoblik, aniqlilik va hokazolar kiradi.
56

---