O ' z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L i y V a o r t a m a X s u s t a ' L i m V a z I r L i g I r. X. Alimov, G. T. Yulchiyeva, O. Q. Rixsimboyev

Nazorat va muhokama uchun savollar
1. Boshqaruvning qanday funksiyalarini bilasiz?
2. AIJ ga ta ’rifbering va imkoniyatlarini sanab o ‘ting.
3. AIJ asosidagi yangi axborot texnologiyalari nimalari bilan ajralib turadi?
4. AIJ ning qanday turlari mavjud?
5. Unifikatsiyalangan AIJ deganda nima tushuniladi?
6. AIJga qo'yilgan talablar nimalardan iborat?
7. AIJ ni ishlab chiqishning xususiyatlarini sanab bering.
8. M uloqotni tashkil qilish nimadan iborat?
9. M uloqotli tizimlarning q o‘llanishiga qanday talablar qo‘yiladi?
10. AIJ ning asosiy texnik ta’minotini nima tashkil etadi?
11. Zam onaviy EH M ning imkoniyatlarini ta’riflang.
12. AIJ ni dasturiy-texnik tashkil qilish vositalari nimadan iborat?
13. Texnik vositalardan foydalanishning qanday tashkiliy shakllarini bilasiz?
14. Texnologik ta ’minot tushunchasini bering.
15. Axborat ta’m inotining AIJ da tutgan o ‘rni.
16. AIJ matematik ta’minoti nima uchun hizmat qiladi.
17. AIJ dasturiy ta'minotining tasnifi va vazifalarini yoriting?
18. AIJ lingvistik ta’minoti ostida nima tushuniladi?
19. AIJ tashkiliy, uslubiy va huquqiy ta ’m inoti nimadan iborat?
20. Ergonomik ta ’minot nimadan iborat?
21. AIJ ni loyhalashtirish bosqichlarida qanday ishlar amalga oshiriladi?
185

---

Ю-ВОВ. KOMPYUTER TARMOQLARI
1 0 .1 . 
Kompyuter tarmoqlarini tashkil qilish tam oyillari
Bugungi kunda kompyuterlarni qo‘llashda ko'pgina foydalanuvchilar 
uchun yagona axborot fazosini (makonini) ta’riflovchi kompyuter 
tarmoqlarini tashkil etish muhim ahamiyatga ega.
Ma’lumotlarni taqsimlangan qayta ishlash talablarini qondiruvchi 
yagona tizimga uzatish kanallari orqali ulangan kompyuterlar va terminallar 
jamlanmasiga kompyuterlar tarmog'i deyiladi.
Tarmoqqa ulangan kompyuterlar tarmoqdagi qimmatbaho resurslarga
— katta hajmli tashqi xotira, printerlar, asosiy xotiradan birgalikda 
foydalanishga, umumiy bo'lgan dasturiy vositalarga va ma’lumotlarga ega 
bo'ladi.
Kompyuter tarmoqlarining asosiy maqsadi foydalanuvchining taq­
simlangan umumtarmoq resurslariga oddiy, qulay va ishonchli kirishini 
ta’minlash va tarmoqqa ruxsatsiz kirishdan himoya qilingan holda axborotdan 
jamoa bo'lib foydalanishni tashkil etish
Kompyuter tarmoqlaridan foydalanish tajribasiga ko'ra foydala­
nuvchilaming butun dunyo kompyuter tarmog'i hisoblanmish Internetga 
kirishlarining kechiktirilishi har qanday mamlakat hayotining turli so- 
halariga butunlay salbiy ta ’sir ko'rsatishi mumkin, ularga:
— dunyodagi oxirgi ilmiy-texnik yutuqlar haqida zamonaviy zarur 
tezkor axborotlarning yo'qligi oqibatida fan va ko'p ilm talab qiluvchi 
yuqori texnologiyalaming rivojlanishda orqada qolishiga olib keladi va o'z 
navbatida iqtisodiyotning barcha sohalarining rivojlanishiga salbiy ta ’sir 
ko'rsatishi mumkin;
— axborotli aloqalaming past darajadasi mamlakatning savdo va tashqi 
iqtisodiy munosabatlariga salbiy ta’sir ko'rsatishi mumkin;
— butun dunyo kompyuter tarmog'ida (Internet) mamlakatning 
madaniy, tarixiy, milliy, adabiy, badiy va boshqa boyliklari haqida ishonarli 
ma’lumotlarning bo'lmasligi tashqi dunyodan „madaniy yakkalanishga" 
olib kelishi mumkin;
— har qanday davlat byudjet daromadining qimmatli bandini — 
axborot intellektual mahsulotini sotishi va xizmat sohasini yo'qotishi 
mumkin.
Kompyuter (hisoblash) tarmoqlari sharoitida quyidagi imkoniyatlar 
ko'zda tutiladi:
— taqsimlangan ma’lumotlar bazasining ma’lumolariga kirish;
— axborotni ishlab chiqarish bo'yicha hal qilinadigan vazifalar ro'y­
xatini kengaytirish;
18 6

---

— EHM ishini takrorlash hisobiga axborot tizimining ishonchliligini 
oshirish;
— servis xizmati ko'rsatishning yangi turlarini yaratish;
— axborotni ishlab chiqish qiymatining pasayishi.
Kompyuter tarmoqlarini turli xil belgilariga ko'ra tasniflash mumkin.
1. Hududiy taqsimlanishi jihatidan global, regional (mintaqaviy) va 
lokal (mahalliy) tarmoqlarga boMinadi.
2. Global tarmoqlar. (WAN-Wide Area Network) butun dunyo bo‘yicha 
tarmoqdan foydalanuvchilami qamrab oladi. Ular bir biridan 10—15 ming 
km uzoqlikda joylashadi va sun’iy yo'ldosh kanallari orqali aloqa qilishadi.
3. Regional (mintaqaviy) tarmoqlar (IAN-Metrorolition Area N et­
work) shahar, viloyatlardagi foydalanuvchilami birlashtiradi. Aloqa kanali 
sifatida ko'pincha telefon tarmoqlaridan foydalaniladi. Tarmoq uzellari 
orasidagi masofa 10—1000 km ni tashkil etishi mumkin.
Lokal tarmoqlar (LAN-Losal Area Network) korxona yoki muas­
sasaning bir yoki bir necha yaqin binolarining abonentlarini birlashtiradi. 
Hozirgi vaqtda lokal tarmoqlar juda keng tarqalgan. Bunga sabab axborot 
hajmining 80—90 % i o ‘sha tarmoq ichida aylanishi kuzatiladi. Lokal 
tarmoqdagi kompyuterlar orasidagi ma’lumot almashuvi yuqori tezlikka 
ega, chunki ular yagona axborot uzatish kanali bilan bog'langan boMadi.
Barcha kompyuterlar uchun yagona tezkor axborot uzatish kanalining 
mavjudligi — lokal tarmoqning ajralib turuvchi xususiyati. Aloqa kanali 
sifatida burama juftlikda (vitaya para) kabel, optik tola kabeli va boshqalardan 
foydalaniladi.
Optik tola kabelida yorugMik o‘tkazgichi inson sochi tolasi qalinligida 
yasalgan. Bu o‘ta tezkor, bir vaqtning o'zida minglab foydalanuvchilar 
ma’lumolarini uzatish imkoniga ega ishonchli va qimmat turadigan kabel.
Lokal tarmoqda kompyuterlar orasidagi masofa uncha katta emas — 
10 km gacha, radiokanal aloqasidan foydalanilsa, 20 km ni tashkil 
qiladi. Lokal tarmoqlardagi kanallar tashkilot mulki hisoblanadi va bu 
ulardan foydalanishni osonlashtiradi.
Lokal kompyuter tarmoqlarining har xil turlari mavjud; bo'Iimlar 
tarmogM, kampus (ingliz so'zidan samrus — talabalar shaharchasi) tar- 
mog'i, korparativ tarmoq (intranet), ekstra tarmo'gi (extranet-bir necha 
intranet majmuyi).
Kompyuter tarmoqlari m a’lumotlar uzatilishining tashkil etilishi 
bo'yicha quyidagilarga farqlanadi: kanallar komutatsiyasi bilan, xabarlar 
komutatsiyasi bilan, paketlar komutattsiyasi bilan.
Dasturi bir biriga mos, to'g'ri keladigan EHM lardan tashkil topgan 
tarmoqlar bir jinsli yoki gomogen deyiladi. Agar tarmoqning EHM lari
187

---

dasturiy vositalari bir-biridan farq qiladigan bo‘lsa, bunday tarmoq 
geterogen deyiladi.
Boshqarish usuli bo'yicha kompyuter tarmoqlari quyidagilarga b o '­
linadi: markazlashgan, markazlashmagan (tasimlangan) va aralash bosh­
qaruv.