O ' z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L i y V a o r t a m a X s u s t a ' L i m V a z I r L i g I r. X. Alimov, G. T. Yulchiyeva, O. Q. Rixsimboyev

unga vaqtni (bo'lish) taqsimlash usuli deyiladi. Vaqtni taqsimlash usuli —
multidasturlash, unda EHM zaxiralari avtomatlashtirilgan axborot tizi­
midagi ma'lumotlami qayta ishlash jarayonlari guruhidagi har bir jarayon
uchun vaqt intervallari davomiyligi va navbatliligi shu tizimni boshqaruvchi
dasturi bilan aniqlanadi.
Multidasturlash — bu bitta EHM da bir necha dasturlaming yoki
qismlarning bajarilishi jarayoni bo'lib, unda bitta dastuming tugallanishi
ikkinchi dasturni kiritish uchun yoki boshqalarini davom ettirish uchun
majburiy emas.
Hozirgi vaqtda dialogli usul keng tarqalmoqda. Foydalanuvchi va EHM 
o'zaro hamkorligining dialogli usuli insonga axborotni EHM da tezkor 
qayta ishlash uchun imkoniyat yaratadi. Amaliyotda ko'pincha usullardan 
birgalikda foydalanishni kuzatish mumkin, u ularning xususiy afzalliklari 
hisobiga vazifalami EHM da yechishning samaraliroq texnologiyasini tash­
kil qilishga yordam beradi.
Agar dialog ishtirokchilarining roli qat’iy belgilangan bo'lsa, unda 
bunday dialog qattiq deb ataladi. Masalan, ,,savol-javob“ usulida ishlash. 
Ko'p variantli menyu shaklidagi ierarxik tuzilmali dialog moslashuvchan 
deb ataladi. Nixoyat, muloqot ishtirokchilariga axborot bilan ixtiyoriy 
ravishda imkon beradigan dialog erkin deb ataladi.
Amaliy vazifalami hal qilish uchun dialogning tuzilishi foydalanuvchi 
EHM o'rtasida axborotni almashtirishning turli xildagi extimolli usullarini 
o'z ichiga oladi, ya’ni dialogli tizim xabarlariga ega. Har bir so'rovga bir 
necha muqobil javob xabarlari mos keladi.
Dialogni tashkil qilishning eng keng tarqalgan turlari: menyu, andaza 
(shablon), buyruq, tabiiy til.
Menyu dialogning turi sifatida foydalanuvchi uchun juda qulaydir.
Andaza — bu, foydalanuvchi va EHM o'zaro hamkorligining muloqot 
usuli, uning har bir qadamida tizim faqat foydalanuvchi kiruvchi 
axborotining formati bo'yicha sintaktik cheklanishni qabul qiladi.
Buyruq turidagi dialog foydalanuvchi tomonidan qo'yiladi. Bunda 
dialogning ushbu qadamida yo'l qo'yiladigan foydalanuvchi buyruqlarining 
biri bajariladi.
Tabiiy til — dialogning shunday turiki, unda foydalanuvchi tomonidan 
so'rov va javob tabiiyga yaqin tilda olib boriladi.
Amaliyotda iqtisodiy masalalami yechishda dialogning bir necha 
turlarining birikmasidan foydalaniladi.
Dialogli tizimlar ergonomika va zamonaviy dizayn yutuqlaridan 
foydalanish kerak. Rangliligi, grafigi bo'yicha o'ziga jalb qiliuvchi dialog, 
ko'p darchalilik ishni qulay, kam charchatadigan va unumliroq qiladi.
127

---