|
Inersial sanaq sistema
1. Júktiń liftke salıstırǵanda tezleniwi nolǵa teń, sonday eken, júk hám lifttiń
tezleniwleri óz-ara teń.
𝑚
2. Júkke eki kúsh tásir qılıp atır : salmaqlıq kúshi 𝑚 va polning normal reaksiya kúshi. Bul eki kúshdıń nátiyjelovchisi Denege joqarıǵa jónelgen tezleniw beredi. Nyutondıń ekinshi nızamı tikkeley atqarıladı:
m )
Modul juhatdan.
3. hám m basqa deneler tásirinde payda bolǵan: m -Jerdiń tartıw kúshi, polning elastiklik kúshi. Nyutonnıń 3-nızamı orınlı: júk Yerni tartadı hám polni deformatsiyalaydi.
Inersial emes sanaq sistema
1. Liftke koefficienttan júktiń tezleniwi joq: =0.
m
2. Júkke modulları óz-ara teń bolmaǵan, baǵdarları keri hám bir sızıqta jatqan eki kúsh tásir etedi. Lekin bul kúshler denege tezleniw bermeyapti. Nyutonniń ekinshi
Nızamı tikkeley atqarılmaydı. Ol atqarılıwı ushın tómenge jónelgen inersiya kúshin kiritemiz. Sonda:
m =0
Ekinshi nızam endi atqarılıp atır.
3. hám m kúshler ushın Nyutonnıń úshinshi nızamı inersial sanaq sistemalardaǵı sıyaqlı atqarıladı. kúsh hesh qanday óz-ara tásir nátiyjesi emes, sol sebep bul kúsh ushın Nyutonnıń úshinshi nızamı atqarılmaydı.
Joqarıda keltirilgen mısallardan kórinip turıptı, olda, biz barlıq processlerdi de ISS, da NSSlarda úyreniwimiz múmkin. Tek geypara hádiyselerdi túsindirme berip atır inersial, geyparaları ushın bolsa inersial emes sanaq sistemalar qolay. Bulardıń onsha jaqsı ajrata almaslik bolsa qatar aljasıqlarǵa alıp keledi. Mısalı, geyde, “avtobus tezleniwsheń háreket ete baslaǵanda inersiya kúshi jolawshılardı keyin basıp, tormızlanıp atırǵan bolsa aldınǵa iyterdi” degen pikirlerdi esitiw múmkin.
Bunda kóbinese háreket avtobus menen baylanıslı inersial emes sanaq sistemaǵa salıstırǵanda qaray shıǵılıp atırǵanı aytnmasdan qátelikke jol qóyıladı. Taǵı bir bar eskertip ótemiz, inersial kúshler real kúshlerden Principial parıq etedi, olar tásirlashuv nátiyjesinde payda bolmaydı. Sol sebepli olardı jalǵan kúshler yamasa psevdo kúshler de dep ataydılar. Tap sonday júdá kóp ámeliy máselelerde oraydan qashıwshı inersiya kúshi qollanıladı. Esap -kitaplarda bul kúshlerdiń kelip shıǵıw sebepleri inabatqa alınbastan olardı real kúshler qatarına kirgiziwedi.
Oqıwshılar, hátte birpara oqıtıwshılar da aylanba háreket qılıp atırǵan deneler háreketin xarakteristikalawda oraydan qashıwshı inersiya kúshinen keń, usınıń menen birge orınsız paydalanıwadı. Bul jaǵday ókiniw menen aytamız, sabaqlıqlarda da gúzetiledi: 7-klass sabaqlıǵında [1] aylanba háreket qılıp atırǵan harikte Nyutondıń úshinshi nızamı atqarılıwı ushın oǵan oraydan qashıwshı kúsh tásiri jasalma túrde kiritilgen hám bunda tómendegi qátelerge jol qoyılǵan:
1. Oraydan qashıwshı inersial kúsh NSSda payda bolıwı aytılmaǵan. Yaǵnıy avtor
háreketti inersial yamasa inersial emes sanaq sistemada qaray shıqqanın kórsetpegen.
2. Tásir hám reakciya kúshleri bir denege tásir etedi dep alınǵan. negizinde, 3-nızamǵa kóre óz-ara tásir kúshleri eki hár túrlı denege qóyıladı jáne bul máselede nızam mazkazdan qochma kúsh qatnasıwisiz da áp-áneydey atqarılıp atır: sharik hám sabaq óz-ara modul tárepten teń, baǵdarları keri hám bir to'gri sızıqta jatqan kúshler menen tásirlashishmoqda. (Sol orında eskertip ótemiz: orayǵa intilma kúshke modul tárepten teń hám real kúsh bolǵan oraydan qashıwshı kúsh sharikke emes, bálki aylanıw oǵına tásir etedi!) Tap sonday aljasıqlar sabaqlıq [1] de joqarıdaǵı shelektegi suw háreketi máselesin túsindirme berip atır, 10 -klass [3] sabaqlıǵında kosmik kemaga tásir qılıp atırǵan kúshlerdi xarakteristikalawda, sonıń menen birge sheńber boylap háreket etiwshi denege tásir etiwshi kúshlerdi xarakteristikalawda gúzetiledi. Darliklarda mashinanı ag'daruvchi, motosiklchini diywalǵa siqib turıwshı hám shelektegi suw salmaǵın muvoznatlovchi real kúsh bar ekenligi haqqında qáte juwmaq etilgen. Akademikalıq liceyler ushın T. Oplachko teń avtorlıǵında shıǵarılǵan kitapda [3] keltirilgen.
Bulardan tısqarı sabaqlıqlarda 2-mısal daǵı sıyaqlı mısallar qaray shıǵılǵanda eki túrli qıylı tezleniwler mavjuligi haqqında aljasıq pikirler bar. [4]-ádebiyatda tómendegi tastıyıq keltirilgen: “Dene Jer átirapında R radiuslı sheńber boylap tegis háreketlanganda oǵan eki: Salmaqlıq kúshi tezleniwi g hám aylanba háreket normal tezleniwi tásir etedi”. Kúshler ǵárezsizlik Principine kóre bir kúsh tek bir tezleniw bere aladı. Sol sebepli, denege tek salmaqlıq kúshi tásir eter eken, ol tek sol kúsh tásirinde tezleniw aladı: Bul jerde sheńber boylap tegis háreket xarakterinen kelip shıqqan halda formula menen da anıqlanıwı múmkin. Bul bolsa g hám modul tárepten teń túrlishe tezleniwler emes, bálki bir tezleniwdiń túrlishe belgileniwi degeni bolıp tabıladı. Sol mısal analiz etilgende, geyde “Jer átirapında sheńberip atırǵan denege tek salmaqlıq kúshi tásir qilsa, ol nege Jerge túsip ketpeydi?” degen soraw tuwıladı. Mazmunan durıs emes bolǵan bul sorawdı tómendegishe anıqlama beriw múmkin: salmaqlıq kúshi tásirindegi háreket bul erkin túsiw bolıp tabıladı, biraq bul túsiw Jer átirapında aylanba háreket kórinisine iye bolıp, sheksiz uzaq dawam etiwi múmkin. H áreket baǵdarı menen tásir etiwshi kúsh baǵdarı mudamı da uyqas kelebermeydi.Úmit etemi avtorlar bul bólimlerdi hár tárepleme úyrenip shıǵıp, kerek ońlawlardı kirgizedi.
Juwmaq ornında elementar fizika oqıtilishida múmkin shekem inersial sanaq sistemalarınan paydalanıwdı máslahát bergen bo'lar edik. Sebebi bul kursda yechiladigan barlıq máselelerdi, uyreniletuǵın barlıq fizikalıq processlerdi oqıwshılar real kúshler túsinigi járdemi artıqsha qıyınshılıqsız ózlestira aladılar.
Ádebiyat
1. P.Q. Xabibullayev va b., Fizika: umumiy o‘rta ta’lim 7-sinfi uchun darslik/–T., 2017.
2. N. Turdiyev va b., Fizika: umumiy o‘rta ta’lim 10-sinfi uchun darslik/–T., 2017.
3. T.M. Oplachko va b., Fizika: Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun darslik/–T., 2016.
4. A.G‘. G‘aniyev va b., Fizika: Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun darslik/–T., 2014.
Do'stlaringiz bilan baham: |
