Nyutoning birinchi qonuni

Nyutoning birinchi qonuni.

Nyutonning birinchi qonuni quyidagicha ta’riflanadi: har qanday jism, boshqa jismlar ta’siri boshlang’ich holatini o’zgartirishga majbur etmaguncha, o’zining tinch yoki to’g’ri chiziqli tekis harakati holatini saqlaydi.

Fudbol to’pining fudbolchi tepmaguncha maydonda tinch turishi, avtobus harakati boshlanganda orqa tomonga, harakatlanayotgan avtobus to’xtaganda oldinga qarab silkinishimiz bu qonunning kundalik hayotimizda o’rinli ekanligini ko’rsatadi.

Shu bilan birga, nyutonning birinchi “qonuni” inertlik tushunchasi bilan chambarchas bog’liqdir.

Nyutoning ikkinchi qonuni.

Quyidagicha tajriba o’tkazamiz: Dastlab, o’zgarmas massali jismga (t=const) turli kuchlarining ta’sirini ko’raylik. Masalan, fudbol to’pini yosh bola, o’spirin va fudbolchi tepsin. Tabiiyki, to’p emg katta tezlanishni fudbolchi tepganida oladi, boshqacha aytganda, jismning oladigan tezlanishi unga ta’sir etayotgan kuchga to’g’ri proportsional bo’ladi, ya’ni a F

Endi hudbolchi (F=const) rezina koptokni, fudbol to’pini va bokschilar mashq o’tkazadigan to’pni tepgan holni ko’raylik, bu tajribada, o’zgarmas kuch ta’sirida jismning oladigan tezlanishi uning massasiga teskari proportsional ekanligini ko’rsatadi, ya’ni

Agar yuqoridagi xulosalarni umumlashtirsak,

ni xulosa qilamiz.

Yoki tezlanish va kuch vektor kattaliklar ekanligini e’tiborga olsak,

Bu formula nyutonning ikkinchi qonunini ifodalaydi: jismning oladigan unga ta’sir etayotgan kuchga to’g’ri, massasiga esa teskari proportsional bo’lib, yo’nalishi ta’sir kuchining yo’nalishi bilan mos keladi.

dan aniqlasak

ifoda kuchining SI dagi birligi (Nyuton) nimaga tengligini aniqlashga imkon beradi.

1 N kuch deb, 1kg massali jismga 1m/s² tezlanish bera oladigan kuchga aytiladi.

Mexanik harakatning o’zgarishi haqida gapirilganda “harakat miqdori” tushunchasidan ham foydalaniladi.

Nyutonning uchinchi qonuni.
Biz biror jismning yoki jismlarning, boshqa jismga o’zini qanday tutadi, degan savol tug’iladi. Tajribalarning ko’rsatishicha, u ham ko’rsatilayotgan ta’sirga teng va qarama-qarshi yo’nalgan kuch bilan ta’sir ko’rsatadi. Moddiy nuqtalar (jismlar) orasidagi bunday o’zaro ta’sir Nyutonning uchinchi qonuni yordamida aniqlanadi: moddiy nuqtalarning bir-biriga har qanday ta’siri o’zaro ta’sir xarakteriga egadir. Moddiy nuqtalar ta’sir kuchlarining kattaliklari doimo bir-biriga ten, yo’nalishlari qarama-qarshi va ularni tutashtirgan to’g’ri chiziq bo’ylab yo’nalgan.

Masalan, ikkita qayiq haydovchilari arqonning ikki tomonidan ushlab turgan bo’lishsin. Ular orasidagi masofaning teng o’rtasini belgilaymiz. Endi qayiq haydovchilaridan biri arqonni torta boshlasin. Ikkinchisi esa arqonning uchini ushlab turaversin. Qayiqlar oradagi masofaning teng o’rtasida uchrashganini ko’ramiz. Shu tajribani roliklar konkichilar bilan o’tkazib ko’rish mumkin. Bu tajribalar Nyutonning uchinchi qonunini o’rinli ekanini ko’rsatadi.




Tekshirdi: Usmonova Shoira

Bajardi: Qodirov Dilshod

Toshkent-2008