Nutqning fonetik bo’linishi

 NUTQNING FONETIK BO’LINISHI
 
Reja: 
1. Segment birliklar. 
2. Fraza 
3. Takt. 
4. Fonetik so‘z. 
5. Bo‘g‘in. 

Muloqot ikki shaklda olib boriladi: og’zaki va yozma. Yozma shakl nisbatan 

keyingi hodisadir. Og’zaki shakl esa tilning paydo bo’lishidan boshlab uning fikrni 

69 

ifodalovchi va muloqot vositasi sifatidagi yashash usuli hisoblanadi. Shuning uchun 
til haqidagi fanni uning material tomonisiz, tovushlarsiz, og’zaki nutqning 
qonuniyatlarisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Leksik hamda grammatik faktlar ham til 
taraqqiyotining u yoki bu davrida sodir bo’lgan uning tovush tomonidagi o’zgarishlar 
bilan asoslanadi va tushuntiriladi. Bundan tashqari, og’zaki nutq spetsifik tovush 
vositalariga ega bo’lib, ular tilda mazmunning ifodalanishi uchun bevosita 
aloqadordir. Bunday vositalarga fraza, takt, ohang, fonetik so’z, bo’g’in va urg’u 
kiradi. Tovushlar bilan birgalikda ular “tilning tovush sistemasi”ni hosil qiladi. 
Kichik birliklar esa o’zidan yuqori, kattaroq birliklarni hosil qilish uchun 
konstituentlik vazifasini bajaradi. Demak, segment birliklar o’rtasida ham 
umumiylik-xususiylik dialektikasining namoyon bo’lishini ko’rishimiz mumkin. 
Ushbu birliklarning maqomi masalasida ham tilshunoslar orasida bir xillik 
yo’q. Xususan, sintagma yoki taktni olib ko’raylik. Uning chegarasini belgilash 
masalasi ham muammolidir. Agar Potebnya formulasi asosida takt (sintagma) 
chegarasi belgilansa, u holda har bir mustaqil so’z alohida sintagmani, taktni hosil 
qiladi. Ushbu formula quyidagicha: ...12311... bu formula oddiy bo’lishiga 
qaramasdan, mazmunan juda salmoqlidir. 
Birinchidan, u har bir takt faqat bitta urg’uli bo’g’inga egaligini ko’rsatadi: bu 
3 raqami bilan belgilangan. Ikkinchidan, urg’u oldi bo’g’ini urg’uli bo’g’indan 
kuchsizroq, lekin boshqa bo’g’inlarga nisbatan kuchliroq ekanligini ko’rsatadi (bu 2 
raqami bilan belgilangan). Uchinchidan, boshqa har qaysi bo’g’in kuch jihatdan 
o’zaro tengdir. Ular 1 raqami bilan belgilangan. To’rtinchidan, bo’g’in miqdoridan 
qat’i nazar, har bir so’z shu formulaga bo’ysunadi. Nihoyat, bu formula takt 
chegarasini aniqlash imkonini beradi. Masalan, 1231323 ketma-ketligi berilgan va 
bunda taktning miqdorini topish zarur. Formula bo’yicha, bu ketma-ketlik uchta takt 
mavjudligiga ishora qiladi, chunki uchta urg’uli bo’g’in mavjud (ular 3 raqami orqali 
ifodalangan). Endi taktlarning chegarasini aniqlash masalasi turadi. Potebnya 
formulasiga binoan bu quyidagicha chegaralanadi: 1231 / 3 / 23. Agar 123 / 13 /23 
tarzida ajratilsa, formulaga tushmaydi. 
Bunga ko’ra ishchilarimiz zimmalariga yuklatilgan vazifalarini a’lo darajada 
bajardilar jumlasida ettida takt mavjud. Chunki jumlani tashkil etuvchi har bir so’z 
o’z mustaqil urg’usiga ega. 
Ikkinchi yondashuvga asosan, takt – bu frazaning qismi bo’lib, qisqa to’xtam 
bilan ajratiladi va tugallanmagan intonatsiyaga ega bo’ladi. Takt fraza kabi tilda 
mazmunning ifodalanishiga aloqadordir. Taktning chegaralari qarab matnning 
mazmuni o’zgarishi mumkin: akalarim uchta ukam bor jumlasida taktning 
chegarasiga qarab uchta akasi yoki uchta ukasi borligini tushunish mumkin. Agar 
akalarim so’zidan keyin qisqa to’xtam qilinsa, uchta ukasi mavjudligi, uchta so’zidan 
keyin to’xtam qilinsa, akasi uchtaligi ma’lum bo’ladi. Takt bir so’zga ham, bir necha 
so’zga ham teng kelishi mumkin. Ushbu qarashga ko’ra Ishchilarimiz // zimmalariga 
yuklatilgan vazifalarini // a’lo darajada bajardilar jumlasi tarkibida uchta takt 
mavjud bo’lib, ularning birinchisi bir so’zga teng. 
Takt, o’z navbatida, kichik birliklardan – fonetik so’zlardan tashkil topadi. 
Fonetik so’z – taktning (agar taktga ajralmasa, frazaning) qismi bo’lib, bir urg’uga 
ega bo’ladi. Fonetik so’z leksik va grammatik ma’nodagi so’zga teng kelishi ham 

70 

mumkin. Masalan, Mehr nuri yog’ar doim yuzingizdan, ustozlar da oltita fonetik va 
oltita leksik so’z mavjud; Derazamning oldida bir tup o’rik oppoq bo’lib gulladi 
jumlasida sakkizta leksik-grammatik, lekin oltita fonetik so’z mavjud. 
Fonetik so’zlar bo’g’inlarga bo’linadi. Fiziologik jihatdan bo’g’in – bu bir 
havo zarbi bilan talaffuz etiluvchi fonetik so’zning qismidir. Akustik jihatdan esa 
bo’g’in – bu jarangdorlikning (zvochnost) kuchayishi bilan xarakterlanuvchi fonetik 
so’zning qismidir.