Nutq o`stirish nazariyasi va metodikasi fanining asosiy nazariy matni

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

Bolalarning nutqini o’stirish  fanining asosiy nazariy matni 
 
11-mavzu:Turli yosh guruhlaridagi bolalarda grammatik jihatdan to`g`ri nutqni 
shakllantirish metodikasi  
Reja: 
1. Maktabgacha yoshdagi bolalarda grammatik ko‗nikmalarni shakllantirishning ahamiyati.  
2.Grammatik ko‗nikmalarni shakllantirish usullari va yo‗llari. 
3.  Turli  yosh  guruhlaridagi  bolalarda  grammatik  jihatdan  to`g`ri  nutqni  shakllantirishda 
tarbiyachi va ota-onalar hamkorligi  
4.Xulosa 
Tayanch  tushncha  va  iboralar:  grammatik  ko‗nikmalar,  nutq  shakllari,  tarbiyachi, 
maktabgacha ta‘lim muassasasi va oila, nutq ko‘nikmalari, tarbiyachi vazifasi.  
Grammatikaga oid mashqlar bir vaqtning o‘zida bolalarning leksika va fonetika bo‘yicha 
o‘zlashtirib  olgan  materiallarini      mustahkamlashga      doir      mashqlar      ham  hisoblanadi. 
Bolalarning  eng  oz  miqdordagi  so‘zlar  va  tovushlarni  artikulyatsiya  qilish  hamda  gap 
intonatsiyasini modellashtirish qobiliyatini oldindan o‘zlashtirib olmaslaridan turib grammatik 
mashqlarni bajarishlari mumkin emas. 
Uch-to‘rt yoshli bolalarda grammatik ko‘nikmalarni shakllantirish. Tarbiyachining asosiy 
vazifasi  shundan  iboratki,  u  bolalarga  iborali  nutqdan  amalda  foydalanishni  o‘rgatishi,  ya‘ni 
nutqda  asosiy  grammatik  kategoriyalarni  to‘g‘ri  qo‘llash,  so‘zni  soni,  kelishigi,  shaxsi, 
zamoniga qarab amalda o‘zgartirishni o‘rgatishi lozim. 
Grammatik qator ustidagi ishlarni otlar bilan tanishuvdan boshlagan ma‘qul, chunki, otlar 
nutqimizning  yarmidan  ko‘pini  tashkil  qiladi.  Bundan  tashqari,  otlarni  o‘zgartirish  orqali 
nutqning  boshqa  qismlari  ham,  ya‘ni:  sifatlar  -  kelishiklar,  turlar  va  sonlar  bo‘yicha;  o‘tgan 
zamondagi sifatlar va fe‘llar - turlari va soni bo‘yicha o‘zgaradi. 
Otlarni    o‘zgartirish    ishlarini    tushum kelishigidan boshlash lozim. Buning uchun uni 
bosh  kelishik  bilan  taqqoslash,  so‘ngra  eng  aniq  va  imkonli  kelishiklar  sifatida  jo‘nalish  va 
birgalik  kelishiklarini  o‘rganish  zarur,  shundan  keyingina  bolalarga  qaratqich  va  old 
ko‘makchili  kelishiklarning ayrim ma‘nolarini, ushbu kelishiklar hamda Qayerga? Qayerdan? 
kabi farklovchi savollar asosida hosil qilingan old ko‘makchili tuzilmalarni tanishtirish lozim. 
Ayniqsa old ko‘makchi ustidagi ishlarga  alohida e‘tibor qaratish zarur. Old ko‘makchili 
tuzilmalar  bilvosita  kelishiklarning  asosiy  shakllari  bilan  bog‘likdir,  shuning  uchun  old 
ko‘makchilar bilan amaliy tanishuvni kelishiklarni qo‘llash bilan birlashtirgan ma‘qul. Birinchi 
navbatda  bolalardan,  ostida-ustida  kabi  ko‘makchilar  o‘rtasidagi  farqlarni  tushunib  olishlari 
zarur.  Ushbu  tushunchalarni  mustahkamlash  uchun  harakat  va  nutqni  taqqoslash  juda 
muhimdir. 
Bolalarga  nutqda  old  ko‘makchilardan  foydalanishni  o‘rgatishda  old  ko‘makchi  va 
o‘zgartiriladigan qo‘shimchani ohang bilan ajratib ko‘rsatish muhimdir: stol ustida, stol tagida 
yotibdi, stoldan olib tashladi va x.k. 
Bu vaqtga kelib bolalar «bitta», «ko‘p» so‘zlarini farqlay olishlari lozim. Turli narsalarni 
tanlab  olganlari  holda  ular  «bir»,  «bizning»  so‘zlarini  mazkur  predmetlar  bilan  kelishtirishni 
o‘rganadilar. 
Uchinchi  yilning  boshiga  kelib,  bola  muayyan  darajada  fe‘l  leksikasini,  ya‘ni:  noaniq 
shakldagi  ichmoq,  bermoq  fe‘llarini  va  bor,  ber,  olib  kel,  yuv  kabi  buyruq  maylidagi  ayrim 
fe‘llarni o‘zlashtirib oladi. 
Bolalarga  o‘tgan  zamon  fe‘lini  tanishtirishni  ular  otlarning  kelishik  shakllarini 
o‘zlashtirib olganlaridan so‘ng amalga oshirish zarur. O‘tgan zamon fe‘llari oson o‘zlashtiriladi 

---

Bolalarning nutqini o’stirish  fanining asosiy nazariy matni 
 
va u bolalarning faol lug‘ati tarkibiga kiradi. O‘tgan zamon fe‘llari materiallari asosida bolalar 
nutqiga  fe‘lni  o‘zgartirishning  tur  va  son  shakllari  oson  kiritiladi:  yuvdi;  yuvdik;  chizdi, 
chizdik.  So‘ngra  «bo‘laman»  fe‘li  bilan  bola  kelasi  zamon  shaklini  o‘zlashtirib  oladi.  Oddiy 
kelasi zamon fe‘llari shakllari to‘rt yoshlarga kelib bola nutqida paydo bo‘ladi.