Nutq o`stirish nazariyasi va metodikasi fanining asosiy nazariy matni

 
Maktabgacha  yoshdagi  bolalarda  grammatik  ko„nikmalarni shakllantirishning   
ahamiyati 
 
  
Grammatika bolalarning o‗zga tilni o‗zlashtirish jarayonida strategik  o‗rin tutadi,  zero 
«Grammatika – shunday vositalar repertuariki, uning vositasida birinchidan, mustaqil narsalar 
va fikrlar o‗rtasidagi munosabatlar muayyan qoidalar asosida ifodalanadi, o‗zgadan, muayyan 
qoidalar  asosida  yangi  so‗zlar  hosil  bo‗ladi»  (L.V.SHerba).  SHunday  qilib,  grammatik  tizim 
nafaqat  mantiqiy  munosabatlar  ifodalovchisi  sifatida  sintaksis  va  morfologiyani,  balki  so‗z 
hosil  qilishni  ham  o‗z  ichiga  oladi.Bolalarda  grammatik  operatsiyalar  ko‗nikmalarini 
shakllantirish uchun bola o‗rganilayotgan tildagi u yoki bu grammatik elementlarni qo‗llashga 
zarurot bo‗ladigan o‗yinlardan foydalanish lozim: otlarning ko‗plikdagi soni, son – ko‗plik yoki 
birlikdagi  otdir  va  boshq.  O‗rganilayotgan  tilning  grammatik  tuzilishini  bola  turli  xil  nutqiy 
faoliyat  jarayonida  o‗zlashtiradi.  Bola  sabab-oqibat,  miqdor  va  boshqa  munosabatlarni  bilish 
orqali,  bir  vaqtning  o‗zida  ularni  grammatik  shakllar  va  tuzilmalar  orqali  ifodalash  (birlik  va 
ko‗plik, rod, otlar kelishigi, fe‘l zamonlar va turlari va boshq.) usullarini ham bilib oladi. Bola 
turli-tuman  grammatik  vositalarni  o‗zlashtirib  oladi  (Qaratqich  kelishigi  qo‗shimchalari,    so‗z 
hosil qilishda ko‗plik son, suffikslar).  
Bolalar  nutqiga  turli  xildagi  fe‘llarni  kiritishni  «harakat  -  nutq»  usulidan  foydalangan 
holda fe‘l ustki old  qo‘shimchalarni  kuzatish ishlari bilan birgalikda  amalga oshirgan ma‘qul. 
Bundan  tashqari,  bola  muayyan  surat  yoki  harakatga  yo‘nalgani  holda  old  qo‘shimcha  fe‘lga 
olib kirayotgan (ketdi, kirdi, yaqinlashdi, chiqdi) ma‘no qirrasini anglab olishi mumkin. Bolalar 
old  qo‘shimcha ma‘nosini  o‘zlashtirib olganlaridan keyin  uni  old  ko‘makchi  bilan taqqoslash 
mumkin (...ga kirdi, ....dan kirdi, ...dan chikdi va x.k.). 
Bolalarning  amaliy  mashg‘ulotlarini  tashkil  etishga  doir  maxsus  mashg‘ulotlarda 
tarbiyachiga o‘yinchoqlar, narsalar, kiyimlar, poyabzal, idish-tovoqlar, oziq-ovqatlar va boshq, 
syujetli  o‘yinlardan  foydalanish  tavsiya  etiladi.  Bolalar  o‘ynaganlari  holda  atrofdagi  kattalar 
faoliyatiga  taqlid  qiladilar.  Tuzilayotgan  gapni  rang-barang  qilish  uchun  o‘yin  syujetini 
o‘zgartirish  -  yangi  o‘yin  personajlarini  kiritish,  bolaga  yo‘naltiruvchi  savollar  berish  va  shu 
bilan uni muayyan iboralar bilan javob berishga o‘rgatish zarur. 
Namoyish  qilinayotgan  harakatlar  bo‘yicha  «bilan»  old  ko‘makchisi  ishtirokidagi 
tuzilmalarni  kiritish  qulaydir:  ayiqcha  bilan,  kuchukcha  bilan  o‘ynadi;  quyoncha  bilan,  oyisi 
bilan, Samat bilan gaplashdi. 
Namoyish etilayotgan harakatlar bo‘yicha tuzilayotgan butun gapni bolalar albatta o‘zlari 
aytib  ko‘radilar.  Agarda  bola  gapda  xatolikka  yo‘l  qo‘ysa,  tarbiyachi  uni  tuzatishi  va  gapni 
yana bir bor takrorlashi lozim. 
Bolalarga iboralarni tegishli grammatik shakl bilan rasmiylashtirishni  o‘rgatishni o‘yinli 
vaziyatlar  asosida  ham  amalga  oshirish  mumkin.  O‘yinli  usullardan  bolalar  bilan  grammatik 
tuzilmalarni  qo‘llash  borasidagi  suhbat  sifatida  barcha  kelishik  shakllarini  mustahkamlashda 
foydalaniladi. 
 

---

Bolalarning nutqini o’stirish  fanining asosiy nazariy matni