Nutq o`stirish nazariyasi va metodikasi fanining asosiy nazariy matni

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

Bolalarning nutqini o’stirish  fanining asosiy nazariy matni 
 
8-mavzu:Hikoya qilib berishga o`rgatish. Qayta hikoya qilishni o‟rgatish metodikasi 
Reja: 
 
1.  Hikoya haqida umumiy ma‘lumot 
2.  Hikoya aytish metodikasi 
3.  Hikoya qilib berishga o`rgatishda tarbiyachining kommunikativ mahorati 
4.  Qayta hikoya qilishni o‘rgatish. 
5.  Qayta hikoya qilish usullari. 
6.  Qayta hikoya qilishni o‘rgatish mashg‘ulotlarini tashkil etish. 
Tayanch  tushunchalar  va  iboralar:  hikoyalash,nutqiy  shakllar,  bayon,  tavsif, 
mulohaza,  monologik  nutq,  diologik  nutq,  ta‘lim  va  tarbiya,  xalq  pedagogikasi, 
mashg‘ulot jarayoni. 
Hikoya – biron-bir fakt, voqeaning mustaqil tuzilgan keng qamrovli bayonidir. 
Hikoya  tuzish  –  hikoya  qilib  berishga  nisbatan  ancha  murakkab  faoliyatdir,  chunki 
bolalarning o‘zi ushbu mavzu bo‘yicha hikoya mazmuni, uning nutqiy shaklini tanlashlari, uni 
ketma-ket (tarbiyachi yoki o‘z rejasi asosida) bayon qilishlari zarur. 
Hikoyalar shakliga ko‘ra tavsifiy va syujetli bo‘lishi mumkin. 
Tavsiflash – narsa yoki hodisaning o‘ziga xos belgilarini bayon qilishdir. Tavsiflash qisqa 
bo‘lishi va muayyan tuzilma asosida tuzilishi lozim: dastlab narsaning nomi aytiladi, so‘ngra 
uning  o‘ziga  xos  belgilari,  uning  qismlarining  nimaga  mo‘ljallanganligi  va  ular  o‘rtasidagi 
o‘zaro bog‘liqlik hamda narsaning vazifasi bayon qilinadi. Tavsifiy hikoyalar qiyosiy (qarama-
qarshi  belgili  hamda  hajmi,  rangi,  materiali,  qismlari,  shakliga  qarab  bosqichma-bosqich 
taqqoslanadigan  ikki  narsani  tavsiflash)  va  izoxlovchi  (mulohaza  yuritish,  isbotlash  bilan 
birgalikda hikoya qilish va aytilayotgan harakatlarni bajarib ko‘rsatish) bo‘lishi mumkin. 
Syujetli (bayoniy) hikoya – voqealarni biron-bir qahramon bilan birgalikda vaqt bo‘yicha 
ketma-ketlikda  aytishdir.  Bolalarga  uni  odatdagi  tuzilma  asosida  tuzishni  o‘rgatish  zarur  – 
dastlab qahramonning nomi aytiladi, ba‘zan uning tashqi ko‘rinishi tavsiflanadi, birinchi voqea 
bayon  qilinadi,  u  qachon  va  qayerda  yuz  berganligi  tushuntiriladi,  so‘ngra  ikki-uch  lavxa 
keltiriladi va hikoya yakunlanadi. 
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun hikoyalarning uchta turini ko‘rsatish mumkin: 
–  qabul  qilinishiga  qarab  aytiladigan  hikoyalar  (bolaning  hikoya  paytida  nimani 
ko‘rayotganligi haqida hikoya); 
–  xotira  asosida  hikoya  qilish  (bola  hikoya  aytish  paytida  nimalarni  qabul  qilganligi 
haqida  hikoya); 
– tasavvur asosida hikoya qilish (o‘ylab topilgan hikoya). 
Qabul  qilish  va  xotira  asosidagi  hikoyalar faktli  materiallarga  asoslangan  bo‘lib,  bolalar 
faktlarni bayon qiladilar. 
Tasavvurga  asoslangan  hikoyalar  ijod  maxsuli  bo‘lib,  unda  hikoyachi  bola  mavzuga 
qarab o‘z tajribasining shaklini o‘zgartiradi hamda yangi vaziyat va obrazlar yaratadi. 
Bitta  mashg‘ulotda  bitta  fikrdagi  hikoyalar  turlarining  aralashib  ketishiga  yo‘l  qo‘yish 
mumkin:  bola  o‘yinchoqni  tavsiflab  (qabul  qilish  asosida  hikoya)  bo‘lganidan  so‘ng  uni 
qayerdan  sotib  olganligi  yoki  uni  qanday  qilib  tuzatganini  (xotira  asosidagi  hikoya)  aytib 
berishi mumkin. 
YUqorida  sanab  o‘tilgan  barcha  hikoyalar  turlari  ta‘lim  maqsadlaridan  kelib  chiqqan 
holda tavsiflash, bayon qilish yoki shunchaki mulohaza yuritish sifatida bajarilishi mumkin. 
Bolalarni  hikoya  qilishga  xuddi  suhbatga  tayyorlagandek  tayyorlash  lozim:  bolalar 
hikoya  predmetini  butun  hayotiy  to‘liqlikda,  sezgilari  bilan  birgalikda  (hajmi,  shakli,  rangi, 
xidi,  ta‘mi,  ovozi,  harakat  tusi  va  boshq.)  o‘ziga  tasavvur  qilishi  zarur;  narsaning  barcha 
belgilarini,  harakatlarini  va  ularning  munosabatlarini  aytish  uchun  bolalarda  zahirada  so‘zlar, 
grammatik  shakllar  bo‘lishi  lozim.  Hikoya  qilishni  mashq  qilishdan  oldin  leksik,  grammatik 
(zarur xollarda – fonetik) mashqlar bajarilishi, shuningdek, suhbatlashishni mashq qilish zarur. 

---

Bolalarning nutqini o’stirish  fanining asosiy nazariy matni 
 
Hikoyaning  maxsus  vazifasi  (qayta  hikoya  qilish  vazifasi  kabi)  –  monologik  nutqni 
rivojlantirishdan iborat.  
Tarbiyachi  hikoya  qilishni  o‘rgatishni  savollar  zanjiri  yordamida,  ya‘ni  bolaning  bayon 
qilish,  tavsiflash  yoki  mulohaza  yuritishda  mantiqqa  amal  qilishni  ko‘zda  tutuvchi  reja 
yordamida amalga oshiradi. 
Hikoya rejasi oddiy bo‘lishi, ya‘ni bir chiziqdagi savollar zanjiri shaklida yoki murakkab, 
ya‘ni keng tarmoqlangan qo‘shimcha (aytib turuvchi yoki faqat yo‘naltiruvchi) savollar zanjiri 
shaklida bo‘lishi mumkin. 
Turli  yosh  guruhlaridagi  bolalar  bilan  mashg‘ulotlar  turlicha  o‘tkaziladi  va  ushbu 
mashg‘ulotlarda bolalarga qo‘yiladigan talablar ham turlicha bo‘ladi. 
Hikoyaga  oid  mashg‘ulotlarda  doimo  taniqli  she‘rlar,  ertaklar,  maqollar,  topishmoqlarni 
esga  olish  maqsadga  muvofiqdir:  bu  bolalarning  emotsional  kayfiyatini  ko‘taradi  va  ularning 
hikoyalarini yanada ifodali qiladi. 
Monologik  nutqqa  oid  mashg‘ulotlarni  real  ob‘ektlarga  (quyoncha)  tayanish  usullari 
yordamida  va  real  narsalarni  eslash  (farrosh  mexnati  haqida  hikoya)  asosida  o‘tkazish 
maqsadga muvofiqdir. 
Bolalar  suratlarga  qarab  hikoya  qilishni  tegishli  suratlarni  (harakatlanadigan  yoki 
harakatlanmaydigan) ko‘rib chiqish jarayonida o‘rganadilar. 
Statik  suratlar  –  bu tavsiflash  uchun  didaktik materiallardir:  ularda tasvirlangan  narsalar 
yoki harakatlar haqida hikoya qilish bir vaqt rejasida olib boriladi. 
Harakatlanadigan  suratlar  –  (bosmaxonada  chop  etilgan  turkum  suratlar,  diafilmlar, 
diapozitivlar  va  boshq.)  –  bayon  qilish  uchun  didaktikmateriallardir:  ularda  tasvirlangan 
narsalar yoki harakatlar bir-biridan keyin keladigan vaziyatlardan iboratdir. 
Mulohaza yuritish uchun materialni har qanday surat berishi mumkin, faqat buning uchun 
―nima uchun?‖ (u yoki bu voqea, harakat yuz berdi) yoki ―qanday vaziyatda?‖ (narsa u yoki bu 
belgiga ega bo‘ladimi-yo‘qmi?) degan savol to‘g‘ri qo‘yilsa bo‘ldi. 
Bolalar tarbiyasi mavzusiga oid statik suratlardan didaktik material sifatida foydalaniladi: 
ular  oson  kompozitsiyaga  ega  bo‘lib,  ularda  ayrim  ob‘ektlarni  ajratib  ko‘rsatish,  ularning 
o‘zaro  munosabatini  aniqlash  ham  osondir  (―Biz  o‘ynayapmiz‖,  ―Uy  xayvonlari‖,  ―YOvvoyi 
xayvonlar‖, ―Yil fasllari‖ va boshq.). 
Harakatlanadigan suratlar bilan ishlash metodikasi kitobning o‘z shakli bilan belgilanadi. 
Bolalarga  yaxshi  tanish  bo‘lgan  ertaklar  va  hikoyalarga  ishlangan  diafilmlar  va  diapozitivlar 
bolalarga monologik nutqni o‘rgatish uchun ayniqsa, juda qulaydir. Dastlab bolalar ularni ko‘p 
marta  tomosha  qiladilar,  uning  titrlari  o‘qib  chiqiladi  (pedagog  yoki  ota-ona  tomonidan), 
so‘ngra titrlarni o‘qishdan bolalarning kadrlarda tasvirlangan lavxalarni hikoya qilib berishiga 
o‘tiladi. 
Monologga  o‘rgatish  jarayoni  (bayon  qilish,  tavsiflash,  mulohaza  yuritish)  shundan 
iboratki,  tarbiyachi  o‘z  rejasi  (savollar  zanjri)  asosida  birinchidan,  bolaga  mavzudan  chiqib 
ketmaslikka,  voqealarni  mantiqiy  ketma-ketlikda  bayon  qilishga  yordam  beradi,  ikkinchidan, 
hikoyachi  nutqining  emotsional  ifodaliligi  haqida  qayg‘uradi  va  ushbu  mavzu  uchun  mos 
keladigan she‘rlar, ertaklar, topishmoqlar, yozuvchilar hikoyalari parchalarini taklif qiladi. 
Bolalarning tasavvur asosidagi og‘zaki to‘qima hikoyalari monologik nutq turlaridan biri 
hisoblanadi. Xayolparast bolalar suratlarning boshlanishi yoki nihoyasini ishtiyoq bilan o‘ylab 
topadilar,  ya‘ni  suratlarda  tasvirlangan  voqealardan  oldin  yuz  berishi  mumkin  bo‘lgan 
voqealarni yoki suratda tasvirlangan voqealardan keyin yuz berishi mumkin bo‘lgan voqealarni 
o‘zlari  to‘qiydilar;  tanish  ertaklar  yoki  hikoyalar  mavzusida  kontaminatsiya
11
  tuzadilar, 
qahramon  nomidan  (1  –shaxs  nomidan  hikoya  qilish)  hikoya  qiladilar,  unda  yil  faslini 
o‘zgartiradilar va x.k.; o‘zlari ertak hamda hikoyalar to‘qiydilar. 
                                              
11
 Kontaminatsiya (lotincha Contaminatio – to`qnashish, o’rnini almashtirish; matn usuli, bir asarning turli tahrirdagi qismlarini birlashtirish), BSE, 622-bet, 4-
nashri, M., 1987. 

---

Bolalarning nutqini o’stirish  fanining asosiy nazariy matni 
 
Bolalar ijodlarini quyidagi tarzda tasniflash mumkin:  
– suratlar asosida ijodiy to‘qima; 
– badiiy asarlar mavzusidagi kontaminatsiyalar; 
–  ertaklar, hikoyalarni erkin to‘qish. 
 
Surat  asosida  ijodiy  to‘qishni  maktabgacha katta  yoshdagi  bolalar  bilan  amalga  oshirish 
tavsiya etiladi. Hikoya suratda tasvirlangan har qanday narsa haqida bo‘lishi mumkin. 
Badiiy  asarlar  mavzusidagi  kontaminatsiyalar.  Bolalar  katta  ishtiyoq  bilan  o‘zlarini  o‘z 
sevimli  qahramoni  (qahramonlari)  tushib  qolgan  vaziyatlarga  qo‘yib  ko‘radilar,  uning 
harakatlarini  o‘zlashtiradilar,  muallifni  ―tuzatadilar»,  asar  qahramonlarining  muayyan 
vaziyatlardagi  sarguzashtlarini  ijodiy  jihatdan  qayta  hazm  qiladilar.  Bolalarning  ushbu 
xususiyatidan eng avvalo, ularda oliyjanob harakter qirralarini tarbiyalashda foydalanish zarur. 
Nutqni rivojlantirish uchun – monologni o‘rgatish: tarbiyachi yoki ota-onalardan birortasining 
iltimosi bilan  rag‘batlantirilgan  bolalar ishtiyoq  bilan  xayol sura  boshlaydilar,  o‘zlarini badiiy 
asarning biron-bir qahramoni (ijobiy yoki salbiy) sifatida tasavvur qiladilar. 
Yaxshilik  va  go‘zallikka  qarama-qarshi  qo‘yilgan  ertakdagi  hamda  real  hayotdagi 
yomonlik va badbasharalik obrazlari ham tarbiyaviy jihatdan muhim ahamiyatga egadir. 
Hikoya  to‘qish  –  kombinatsiyani  o‘rgatish  metodikasi  quyidagicha:  bolaga  ertak  yoki 
hikoyaning  muayyan  lavxasini  bu  xuddi  uning  o‘zi  bilan  yuz  bergani  kabi  o‘z  nomidan  aytib 
berish taklif qilinadi. Pedagog  «to‘qish»ning borishini hamdardlik bilan  kuzatib boradi, o‘zini 
bolaning  har  so‘ziga  ishonayotgandek  qilib  ko‘rsatadi,  ayni  paytda  bolaning  nutqini  kuzatib 
boradi, uning nutqidagi kamchiliklarni unga xalaqit bermasdan tuzatib boradi. Asarni tanlashda 
pedagog  uning  bola  asar  qahramonlarining  ijobiy  xususiyatlaridan  namuna  oladigan  darajada 
munosib bo‘lishiga alohida e‘tibor qaratishi lozim. Zero, ushbu yoshda bolaning o‘rganganlari 
butun umrga muxrlanib qoladi. 
Erkin  to‘qish  shundan  iboratki,  bunda  bolaga  ertak  yoki  «bo‘lishi  mumkin  bo‘lmagan» 
loflarni  to‘qish  uchun  to‘liq  erkinlik  beriladi.  To‘qishga  ataylab  o‘rgatilmaydi,  ammo  erkin 
(mustaqil)  ijod  qilish  qobiliyati  maktabgacha  ta‘lim  muassasasida  va  uyda  bola  nutqini 
rivojlantirish  ishlarining  butun  tizimi  doirasida  tarbiyalab  boriladi.  Bola  nutqiy  jihatdan 
qanchalik  yaxshi  tayyorlangan  bo‘lsa,  undagi  tasavvur  va  ijodiy  qobiliyat  shunchalik    yaxshi 
rivojlanadi. 
Leksikasi boy, grammatik to‘g‘ri bo‘lgan, eng asosiysi – mantiqiy va ifodali mustaqil ijod 
qilish  olti-etti  yoshli  bolalarning  qo‘lidan  keladi.  Bungacha  ularning  to‘qimalari  –  o‘zlariga 
tanish  bo‘lgan  badiiy  asarlarning  mantiqiy  jihatdan  bir-biri  bilan  bog‘liq  bo‘lmagan  so‘zlar 
to‘plamidan iborat bo‘ladi.  
Kichik  yoshdagi  bolalarning  hikoya  to‘qishga  qodir  emasliklarini  me‘yordan  chekinish, 
deb  hisoblamaslik  lozim.  Bu  tabiiy  bo‘lib,  bolalarning  nutqi  va  fikrlash  darajasi  hali  hikoya 
to‘qish uchun yetarli emasligi bilan izoxlanadi. 
Qayta  hikoya  qilishni  mashq  qilishni  hikoya  to‘qish  borasidagi  tayyorgarlik  ishi 
hisoblanadi. 
Ravon  nutqni  (hikoya  qilishni)  rivojlantirishning  asosiy  sharti  kattalar  va  bolaning 
birgalikdagi so‘z ijodkorligi hisoblanadi. YUqorida qayd etilganidek, hatto besh yoshli bolalar 
ham tanish ertaklarni, to‘qima voqealarini hikoya qilishga, o‘z shaxsiy tajribasidan kelib chiqib 
hikoya  qilishga  qiziqa  boshlaydilar.  Katta  odam  yo‘naltiruvchi  va  aniqlashtiruvchi  savollar 
berish,  o‘zining  qiziqayotganligini  bildirish,  o‘yin  vaziyatlarini  hosil  qilish  (o‘yinchoqlar, 
rasmlar  to‘plami,  qo‘g‘irchoq  teatri  qahramonlari  yordamida)  bola  tashabbusini  qo‘llab-
quvvatlashi  zarur.  Pedagogning  hikoya  mavzusini,  voqealar  rivojini,  voqealarning  extimoliy 
yakunini,  so‘z  shaklini  aytib  berishi  birgalikdagi  so‘z  ijodkorligi  uchun  katta  ahamiyatga 
egadir. Birgalikda hikoya qilib berish dastlab dialog ko‘rinishiga ega bo‘ladi, bunda katta odam 
savol beradi, bola javob beradi, katta odam gapni boshlaydi, bola esa uni nihoyasiga yetkazadi. 
Bunday  dialogdan  –  monolog  nutqi  tug‘iladi.  Keyinchalik  bola  monologi  asosida  bolalarning 

---

Bolalarning nutqini o’stirish  fanining asosiy nazariy matni 
 
birgalikdagi  ijodkorligi  boshlanadi,  u  kattaning  bola  bilan  dialogi  shaklini  takrorlaydi. 
Birgalikda  hikoya  qilish  uchun  yaxshi  asos  rasmlar  turkumi  bilan  ishlashda,  rollarga  bo‘linib 
hikoya qilib berishda, o‘yin sahnalashtirishlarda yaratiladi. 
Maktabgacha  katta  yosh  –  bolaning  nutqni  o‘rganishga  qizg‘in  kirishish,  til  voqeligini  eng 
oddiy  tarzda  anglash  davridir.  Maktabgacha  yoshdagi  bolaning  til  sohasidagi  boy  tajribasi,  aniq, 
obrazli so‘zda ifodalangan yorqin taassurotlari, kechinmalari uning til va nutq sohasidagi mustaqil 
faoliyatining muhim shartidir. 
Muammoli  nutq  holatlari  fonetik,  leksik  va grammatik mazmundagi  turli  so‘zli  didaktik 
o‘yinlarda  modellashtiriladi.  SHuning  uchun  maktabgacha  ta‘lim  muassasalarida  didaktik 
o‘yinlarni  tashkil  qilishni  bolalarda  so‘zga  nisbatan  lingvistik  munosabatni  rivojlantirishning 
asosiy sharti sifatida ko‘rib chiqish mumkin. 
Leksik  mazmundagi  o‘yinlar  va  mashqlar  nutqning  mazmun  jihatini  rivojlantirishning 
zarur sharti hisoblanadi. Ularda turli buyumlar va ob‘ektlarni qiyoslash, ularning turli umumiy 
xususiyatlari va vazifalarini ajratish muhim ahamiyatga egadir. 
Real  ob‘ektlar  (o‘yinchoqlar,  rasmlar,  kiyimlar,  mebellar  va  x.)  ham  va  tasavvur 
qilinadigan  vaziyatlar  (quvnoq  va  ma‘yus  ayiqcha,  ertagi  va  kechki  ob-havo,  qahramonning 
voqea  boshidagi  va  uning  yakunidagi  kayfiyati)  ham  taqqoslanishi  mumkin.  Hikoyani 
boshlashdan  oldingi  lug‘at  mashqlari  bolalar  ravon  nutqining  aniq  va  obrazli  so‘zlar  hamda 
iboralar bilan boyitilishiga yordam beradi. 
Turli  toifadagi  so‘zli  o‘yinlar,  mashqlar,  muammoli  vaziyatlarning  o‘zaro  bog‘liqligi, 
ularning  asta-sekin  murakkablashuvi,  muammoli  nutq  vazifalarini  muntazam  ravishda  qo‘yib 
borish-to‘laqonli nutqiy rivojlantirishning muhim sharti hisoblanadi. Bolalar tili va ularning ravon 
nutqini  rivojlantirishga  doir  doimiy  ishlarning  maqbul  shakli  maxsus  nutq  mashg‘ulotlari 
hisoblanadi, unda nutqni rivojlantirishga oid vazifalar yalpi tarzda va o‘zaro bog‘liqlikda xal etiladi. 
Qayta  hikoya  qilish  —  hikoya  qilishning  birinchi  turi  hisoblanadi.  Qayta  hikoya  
qilish  tinglangan  badiiy  asarlarni  m a'noli og‗zaki  nutqda  takroriy  aytishdir.  Qayta  hikoya  
qilish  bolalar badiiy  nutqining  rivojlanishiga,  emotsional  va  obrazli  so‗zlarni tanlashga  o 
‗rgatadi, jonli  so‗zni  cgallashga   yordam  bcradi,  asarni tinglay  bilish,  uning  mazmunini  
tushunish    ko'nikmasini    o‗stiradi,    ularni    bayon    qilishdagi    izchillikni,    muallifning    ifoda  
usulini eslab  qolishga,  asarni  tushunib,  jamoa  oldida  og'zaki  aytib  bera olish  malakasini  
shakllantiradi. 
Qayta  hikoya  qilishga  o krgatish  saniarali  boiishi  uchun,  eng avvalo,  qayta  hikoya qilish  
uchun  matnlarni  to‘g‘ri  tanlash  lozim. Har  bir  asar  bolalarda  jamiyatimiz  uchun  zarur  
bo‘lgan sifatlarni  tarbiyalashi  va  rivojlantirishi  kerak.  
 Qayta  hikoya  qilish uchun  asar  tanlanganda  quyidagi  talablarga  amal  qilish  kerak:  
yuqori  badiiy  qimmatga,  g‘oyaviy -mantiqiy  yo‗nalishga  ega bo‘lishi,  jo‘shqinligi,  fikrning  
yangiligi  va  bayonning  obrazliligi, voqealarning  ketma-ketliligi, mazmunining qiziqarliligi.  
Shu  bilan bir  qatorda,  badiiy  asarning  hajmi  va  uning  bola  yoshiga  mos kclishini  ham  
hisobga  olish  muhim  ahamiyatga  ega. Ushbu  talablarga  xalq  ertaklari,  hajmi  uncha  katta 
bo'lmagan hikoyalar  misol  bo‘la  olishi  mumkin.  Shuningdek,  dasturda bolalarning  qayta  
hikoyalariga  bir  qancha  talablar  qo‘yilgan: 
1)  Ma‘nosiga  tushungan  holda,  ya‘ni  matnni  to‘liq  tushunib hikoya qilish; 
2)  Asarni  to‘liq  bayon  etish,  ya‘ni  asardagi  muhim  joylarini tashlab  ketmasdan  bayon  
etish; 
3)  izchillik  (ketma-ketlik)  bilan  hikoya  qilish; 
4)    muallif  matnidagi    lug‗atlardan    va    iboralardan    foydalanish,  ayrim    so‗zlarni    ularning  
sinonimlari  bilan  almashtirish; 
5)  to‗g‗ri ohangdan  foydalanish,  uzoq  pauzalarning bo'lmasligi; 
6)  og‗zaki  nutq  madaniyatiga  e'tibor  berish:  qayta  hikoya qilayotganda  gavdani  to‘g‗ri 
tutish,  tinch  turish,  tinglovchilarga  murojaat    qilish,    nutqning    intonatsion    ma‘nodorligidan  
(ifodaliligidan) foydalanish,  yetarlicha  baland  ovozda  tovushlarni  aniq talaffuz  etish. 

---

Bolalarning nutqini o’stirish  fanining asosiy nazariy matni 
 
Ushbu    talablarning    barchasi    bir-biri    bilan    uzviy    ravishda  bog‗liq    bo'lib  ,    bulardan 
birortasini  ham  e'tibord an  chetda qoldirish  mumkin  emas.