Nutq o`stirish nazariyasi va metodikasi fanining asosiy nazariy matni

Tayanch tushunchalar va iboralar: hikoyalash,nutqiy shakllar, bayon, tavsif,
mulohaza, monologik nutq, diologik nutq, ta’lim va tarbiya, xalq pedagogikasi,
mashg ’ulot j arayoni.
Hikoya - biron-bir fakt, voqeaning mustaqil tuzilgan keng qamrovli bayonidir.
Hikoya tuzish - hikoya qilib berishga nisbatan ancha murakkab faoliyatdir, chunki bolalarning o’zi ushbu mavzu bo’yicha hikoya mazmuni, uning nutqiy shaklini tanlashlari, uni ketma-ket (tarbiyachi yoki o’z rejasi asosida) bayon qilishlari zarur.
Hikoyalar shakliga ko’ra tavsifiy va syujetli bo’lishi mumkin.
Tavsiflash - narsa yoki hodisaning o’ziga xos belgilarini bayon qilishdir. Tavsiflash qisqa bo’lishi va muayyan tuzilma asosida tuzilishi lozim: dastlab narsaning nomi aytiladi, so’ngra uning o’ziga xos belgilari, uning qismlarining nimaga mo’ljallanganligi va ular o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik hamda narsaning vazifasi bayon qilinadi. Tavsifiy hikoyalar qiyosiy (qarama- qarshi belgili hamda hajmi, rangi, materiali, qismlari, shakliga qarab bosqichma-bosqich taqqoslanadigan ikki narsani tavsiflash) va izoxlovchi (mulohaza yuritish, isbotlash bilan birgalikda hikoya qilish va aytilayotgan harakatlarni bajarib ko’rsatish) bo’lishi mumkin.
Syujetli (bayoniy) hikoya - voqealarni biron-bir qahramon bilan birgalikda vaqt bo’yicha ketma-ketlikda aytishdir. Bolalarga uni odatdagi tuzilma asosida tuzishni o’rgatish zarur - dastlab qahramonning nomi aytiladi, ba’zan uning tashqi ko’rinishi tavsiflanadi, birinchi voqea bayon qilinadi, u qachon va qayerda yuz berganligi tushuntiriladi, so’ngra ikki-uch lavxa keltiriladi va hikoya yakunlanadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun hikoyalarning uchta turini ko’rsatish mumkin:

• 
  qabul qilinishiga qarab aytiladigan hikoyalar (bolaning hikoya paytida nimani ko’rayotganligi haqida hikoya);
  
• 
  xotira asosida hikoya qilish (bola hikoya aytish paytida nimalarni qabul qilganligi haqida hikoya);
  
• 
  tasavvur asosida hikoya qilish (o’ylab topilgan hikoya).
  

Qabul qilish va xotira asosidagi hikoyalar faktli materiallarga asoslangan bo’lib, bolalar faktlarni bayon qiladilar.
Tasavvurga asoslangan hikoyalar ijod maxsuli bo’lib, unda hikoyachi bola mavzuga qarab o’z tajribasining shaklini o’zgartiradi hamda yangi vaziyat va obrazlar yaratadi.
Bitta mashg’ulotda bitta fikrdagi hikoyalar turlarining aralashib ketishiga yo’l qo’yish mumkin: bola o’yinchoqni tavsiflab (qabul qilish asosida hikoya) bo’lganidan so’ng uni qayerdan sotib olganligi yoki uni qanday qilib tuzatganini (xotira asosidagi hikoya) aytib berishi mumkin.
YUqorida sanab o’tilgan barcha hikoyalar turlari ta’lim maqsadlaridan kelib chiqqan holda tavsiflash, bayon qilish yoki shunchaki mulohaza yuritish sifatida bajarilishi mumkin.
Bolalarni hikoya qilishga xuddi suhbatga tayyorlagandek tayyorlash lozim: bolalar hikoya predmetini butun hayotiy to’liqlikda, sezgilari bilan birgalikda (hajmi, shakli, rangi, xidi, ta’mi, ovozi, harakat tusi va boshq.) o’ziga tasavvur qilishi zarur; narsaning barcha belgilarini, harakatlarini va ularning munosabatlarini aytish uchun bolalarda zahirada so’zlar, grammatik shakllar bo’lishi lozim. Hikoya qilishni mashq qilishdan oldin leksik, grammatik (zarur xollarda - fonetik) mashqlar bajarilishi, shuningdek, suhbatlashishni mashq qilish zarur.
Hikoyaning maxsus vazifasi (qayta hikoya qilish vazifasi kabi) - monologik nutqni rivojlantirishdan iborat.
Tarbiyachi hikoya qilishni o’rgatishni savollar zanjiri yordamida, ya’ni bolaning bayon qilish, tavsiflash yoki mulohaza yuritishda mantiqqa amal qilishni ko’zda tutuvchi reja yordamida amalga oshiradi.
Hikoya rejasi oddiy bo’lishi, ya’ni bir chiziqdagi savollar zanjiri shaklida yoki murakkab, ya’ni keng tarmoqlangan qo’shimcha (aytib turuvchi yoki faqat yo’naltiruvchi) savollar zanjiri shaklida bo’lishi mumkin.
Turli yosh guruhlaridagi bolalar bilan mashg’ulotlar turlicha o’tkaziladi va ushbu mashg’ulotlarda bolalarga qo’yiladigan talablar ham turlicha bo’ladi.
Hikoyaga oid mashg’ulotlarda doimo taniqli she’rlar, ertaklar, maqollar, topishmoqlarni esga olish maqsadga muvofiqdir: bu bolalarning emotsional kayfiyatini ko’taradi va ularning hikoyalarini yanada ifodali qiladi.
Monologik nutqqa oid mashg’ulotlarni real ob’ektlarga (quyoncha) tayanish usullari yordamida va real narsalarni eslash (farrosh mexnati haqida hikoya) asosida o’tkazish maqsadga muvofiqdir.
Bolalar suratlarga qarab hikoya qilishni tegishli suratlarni (harakatlanadigan yoki harakatlanmaydigan) ko’rib chiqish jarayonida o’rganadilar.
Statik suratlar - bu tavsiflash uchun didaktik materiallardir: ularda tasvirlangan narsalar yoki harakatlar haqida hikoya qilish bir vaqt rejasida olib boriladi.
Harakatlanadigan suratlar - (bosmaxonada chop etilgan turkum suratlar, diafilmlar, diapozitivlar va boshq.) - bayon qilish uchun didaktikmateriallardir: ularda tasvirlangan narsalar yoki harakatlar bir-biridan keyin keladigan vaziyatlardan iboratdir.
Mulohaza yuritish uchun materialni har qanday surat berishi mumkin, faqat buning uchun “nima uchun?” (u yoki bu voqea, harakat yuz berdi) yoki “qanday vaziyatda?” (narsa u yoki bu belgiga ega bo’ladimi-yo’qmi?) degan savol to’g’ri qo’yilsa bo’ldi.
Bolalar tarbiyasi mavzusiga oid statik suratlardan didaktik material sifatida foydalaniladi: ular oson kompozitsiyaga ega bo’lib, ularda ayrim ob’ektlarni ajratib ko’rsatish, ularning o’zaro munosabatini aniqlash ham osondir (“Biz o’ynayapmiz”, “Uy xayvonlari”, “YOvvoyi xayvonlar”, “Yil fasllari” va boshq.).
Harakatlanadigan suratlar bilan ishlash metodikasi kitobning o’z shakli bilan belgilanadi. Bolalarga yaxshi tanish bo’lgan ertaklar va hikoyalarga ishlangan diafilmlar va diapozitivlar bolalarga monologik nutqni o’rgatish uchun ayniqsa, juda qulaydir. Dastlab bolalar ularni ko’p marta tomosha qiladilar, uning titrlari o’qib chiqiladi (pedagog yoki ota-ona tomonidan), so’ngra titrlarni o’qishdan bolalarning kadrlarda tasvirlangan lavxalarni hikoya qilib berishiga o’tiladi.
Monologga o’rgatish jarayoni (bayon qilish, tavsiflash, mulohaza yuritish) shundan iboratki, tarbiyachi o’z rejasi (savollar zanjri) asosida birinchidan, bolaga mavzudan chiqib ketmaslikka, voqealarni mantiqiy ketma-ketlikda bayon qilishga yordam beradi, ikkinchidan, hikoyachi nutqining emotsional ifodaliligi haqida qayg’uradi va ushbu mavzu uchun mos keladigan she’rlar, ertaklar, topishmoqlar, yozuvchilar hikoyalari parchalarini taklif qiladi.
Bolalarning tasavvur asosidagi og’zaki to’qima hikoyalari monologik nutq turlaridan biri hisoblanadi. Xayolparast bolalar suratlarning boshlanishi yoki nihoyasini ishtiyoq bilan o’ylab topadilar, ya’ni suratlarda tasvirlangan voqealardan oldin yuz berishi mumkin bo’lgan voqealarni yoki suratda tasvirlangan voqealardan keyin yuz berishi mumkin bo’lgan voqealarni o’zlari to’qiydilar; tanish ertaklar yoki hikoyalar mavzusida kontaminatsiya⁷ tuzadilar, qahramon nomidan (1 -shaxs nomidan hikoya qilish) hikoya qiladilar, unda yil faslini o’zgartiradilar va x.k.; o’zlari ertak hamda hikoyalar to’qiydilar.
Bolalar ijodlarini quyidagi tarzda tasniflash mumkin:

• 
  suratlar asosida ijodiy to’qima;
  
• 
  badiiy asarlar mavzusidagi kontaminatsiyalar;
  
• 
  ertaklar, hikoyalarni erkin to’qish.
  

Surat asosida ijodiy to’qishni maktabgacha katta yoshdagi bolalar bilan amalga oshirish tavsiya etiladi. Hikoya suratda tasvirlangan har qanday narsa haqida bo’lishi mumkin.
Badiiy asarlar mavzusidagi kontaminatsiyalar. Bolalar katta ishtiyoq bilan o’zlarini o’z sevimli qahramoni (qahramonlari) tushib qolgan vaziyatlarga qo’yib ko’radilar, uning harakatlarini o’zlashtiradilar, muallifni “tuzatadilar», asar qahramonlarining muayyan vaziyatlardagi sarguzashtlarini ijodiy jihatdan qayta hazm qiladilar. Bolalarning ushbu xususiyatidan eng avvalo, ularda oliyjanob harakter qirralarini tarbiyalashda foydalanish zarur. Nutqni rivojlantirish uchun - monologni o’rgatish: tarbiyachi yoki ota-onalardan birortasining iltimosi bilan rag’batlantirilgan bolalar ishtiyoq bilan xayol sura boshlaydilar, o’zlarini badiiy asarning biron-bir qahramoni (ijobiy yoki salbiy) sifatida tasavvur qiladilar.
Yaxshilik va go’zallikka qarama-qarshi qo’yilgan ertakdagi hamda real hayotdagi yomonlik va badbasharalik obrazlari ham tarbiyaviy jihatdan muhim ahamiyatga egadir.
Hikoya to’qish - kombinatsiyani o’rgatish metodikasi quyidagicha: bolaga ertak yoki hikoyaning muayyan lavxasini bu xuddi uning o’zi bilan yuz bergani kabi o’z nomidan aytib berish taklif qilinadi. Pedagog «to’qish»ning borishini hamdardlik bilan kuzatib boradi, o’zini bolaning har so’ziga ishonayotgandek qilib ko’rsatadi, ayni paytda bolaning nutqini kuzatib boradi, uning nutqidagi kamchiliklarni unga xalaqit bermasdan tuzatib boradi. Asarni tanlashda pedagog uning bola asar qahramonlarining ijobiy xususiyatlaridan namuna oladigan darajada munosib bo’lishiga alohida e’tibor qaratishi lozim. Zero, ushbu yoshda bolaning o’rganganlari butun umrga muxrlanib qoladi.
Erkin to’qish shundan iboratki, bunda bolaga ertak yoki «bo’lishi mumkin bo’lmagan» loflarni to’qish uchun to’liq erkinlik beriladi. To’qishga ataylab o’rgatilmaydi, ammo erkin (mustaqil) ijod qilish qobiliyati maktabgacha ta’lim muassasasida va uyda bola nutqini rivojlantirish ishlarining butun tizimi doirasida tarbiyalab boriladi. Bola nutqiy jihatdan qanchalik yaxshi tayyorlangan bo’lsa, undagi tasavvur va ijodiy qobiliyat shunchalik yaxshi rivojlanadi.
Leksikasi boy, grammatik to’g’ri bo’lgan, eng asosiysi - mantiqiy va ifodali mustaqil ijod qilish olti-etti yoshli bolalarning qo’lidan keladi. Bungacha ularning to’qimalari - o’zlariga tanish bo’lgan badiiy asarlarning mantiqiy jihatdan bir-biri bilan bog’liq bo’lmagan so’zlar to’plamidan iborat bo’ladi.
Kichik yoshdagi bolalarning hikoya to’qishga qodir emasliklarini me’yordan chekinish, deb hisoblamaslik lozim. Bu tabiiy bo’lib, bolalarning nutqi va fikrlash darajasi hali hikoya to’qish uchun yetarli emasligi bilan izoxlanadi.
Qayta hikoya qilishni mashq qilishni hikoya to’qish borasidagi tayyorgarlik ishi hisoblanadi.
Ravon nutqni (hikoya qilishni) rivojlantirishning asosiy sharti kattalar va bolaning birgalikdagi so’z ijodkorligi hisoblanadi. YUqorida qayd etilganidek, hatto besh yoshli bolalar ham tanish ertaklarni, to’qima voqealarini hikoya qilishga, o’z shaxsiy tajribasidan kelib chiqib hikoya qilishga qiziqa boshlaydilar. Katta odam yo’naltiruvchi va aniqlashtiruvchi savollar berish, o’zining qiziqayotganligini bildirish, o’yin vaziyatlarini hosil qilish (o’yinchoqlar, rasmlar to’plami, qo’g’irchoq teatri qahramonlari yordamida) bola tashabbusini qo’llab- quvvatlashi zarur. Pedagogning hikoya mavzusini, voqealar rivojini, voqealarning extimoliy yakunini, so’z shaklini aytib berishi birgalikdagi so’z ijodkorligi uchun katta ahamiyatga egadir. Birgalikda hikoya qilib berish dastlab dialog ko’rinishiga ega bo’ladi, bunda katta odam savol beradi, bola javob beradi, katta odam gapni boshlaydi, bola esa uni nihoyasiga yetkazadi. Bunday dialogdan - monolog nutqi tug’iladi. Keyinchalik bola monologi asosida bolalarning birgalikdagi ijodkorligi boshlanadi, u kattaning bola bilan dialogi shaklini takrorlaydi. Birgalikda hikoya qilish uchun yaxshi asos rasmlar turkumi bilan ishlashda, rollarga bo’linib hikoya qilib berishda, o’yin sahnalashtirishlarda yaratiladi.
Maktabgacha katta yosh - bolaning nutqni o’rganishga qizg’in kirishish, til voqeligini eng oddiy tarzda anglash davridir. Maktabgacha yoshdagi bolaning til sohasidagi boy tajribasi, aniq, obrazli so’zda ifodalangan yorqin taassurotlari, kechinmalari uning til va nutq sohasidagi mustaqil faoliyatining muhim shartidir.
Muammoli nutq holatlari fonetik, leksik va grammatik mazmundagi turli so’zli didaktik o’yinlarda modellashtiriladi. SHuning uchun maktabgacha ta’lim muassasalarida didaktik o’yinlarni tashkil qilishni bolalarda so’zga nisbatan lingvistik munosabatni rivojlantirishning asosiy sharti sifatida ko’rib chiqish mumkin.
Leksik mazmundagi o’yinlar va mashqlar nutqning mazmun jihatini rivojlantirishning zarur sharti hisoblanadi. Ularda turli buyumlar va ob’ektlarni qiyoslash, ularning turli umumiy xususiyatlari va vazifalarini ajratish muhim ahamiyatga egadir.
Real ob’ektlar (o’yinchoqlar, rasmlar, kiyimlar, mebellar va x.) ham va tasavvur qilinadigan vaziyatlar (quvnoq va ma’yus ayiqcha, ertagi va kechki ob-havo, qahramonning voqea boshidagi va uning yakunidagi kayfiyati) ham taqqoslanishi mumkin. Hikoyani boshlashdan oldingi lug’at mashqlari bolalar ravon nutqining aniq va obrazli so’zlar hamda iboralar bilan boyitilishiga yordam beradi.
Turli toifadagi so’zli o’yinlar, mashqlar, muammoli vaziyatlarning o’zaro bog’liqligi, ularning asta-sekin murakkablashuvi, muammoli nutq vazifalarini muntazam ravishda qo’yib borish-to’laqonli nutqiy rivojlantirishning muhim sharti hisoblanadi. Bolalar tili va ularning ravon nutqini rivojlantirishga doir doimiy ishlarning maqbul shakli maxsus nutq mashg’ulotlari hisoblanadi, unda nutqni rivojlantirishga oid vazifalar yalpi tarzda va o’zaro bog’liqlikda xal etiladi.
Qayta hikoya qilish — hikoya qilishning birinchi turi hisoblanadi. Qayta hikoya qilish tinglangan badiiy asarlarni m a'noli og‘zaki nutqda takroriy aytishdir. Qayta hikoya qilish bolalar badiiy nutqining rivojlanishiga, emotsional va obrazli so‘zlami tanlashga o ‘rgatadi, jonli so‘zni cgallashga yordam bcradi, asarni tinglay bilish, uning mazmunini tushunish ko'nikmasini o‘stiradi, ularni bayon qilishdagi izchillikni, muallifning ifoda usulini eslab qolishga, asarni tushunib, jamoa oldida og'zaki aytib bera olish malakasini shakllantiradi.
Qayta hikoya qilishga o krgatish saniarali boiishi uchun, eng avvalo, qayta hikoya qilish uchun matnlarni to’g’ri tanlash lozim. Har bir asar bolalarda jamiyatimiz uchun zarur bo’lgan sifatlarni tarbiyalashi va rivojlantirishi kerak.
Qayta hikoya qilish uchun asar tanlanganda quyidagi talablarga amal qilish kerak: yuqori badiiy qimmatga, g’oyaviy -mantiqiy yo‘nalishga ega bo’lishi, jo’shqinligi, fikrning yangiligi va bayonning obrazliligi, voqealarning ketma-ketliligi, mazmunining qiziqarliligi. Shu bilan bir qatorda, badiiy asarning hajmi va uning bola yoshiga mos kclishini ham hisobga olish muhim ahamiyatga ega. Ushbu talablarga xalq ertaklari, hajmi uncha katta bo'lmagan hikoyalar misol bo’la olishi mumkin. Shuningdek, dasturda bolalarning qayta hikoyalariga bir qancha talablar qo’yilgan:

1. 
   Ma’nosiga tushungan holda, ya’ni matnni to’liq tushunib hikoya qilish;
   
2. 
   Asarni to’liq bayon etish, ya’ni asardagi muhim joylarini tashlab ketmasdan bayon etish;
   
3. 
   izchillik (ketma-ketlik) bilan hikoya qilish;
   
4. 
   muallif matnidagi lug‘atlardan va iboralardan foydalanish, ayrim so‘zlarni ularning sinonimlari bilan almashtirish;
   
5. 
   to‘g‘ri ohangdan foydalanish, uzoq pauzalarning bo'lmasligi;
   
6. 
   og‘zaki nutq madaniyatiga e'tibor berish: qayta hikoya qilayotganda gavdani to’g‘ri tutish, tinch turish, tinglovchilarga murojaat qilish, nutqning intonatsion ma’nodorligidan (ifodaliligidan) foydalanish, yetarlicha baland ovozda tovushlarni aniq talaffuz etish.
   

Ushbu talablarning barchasi bir-biri bilan uzviy ravishda bog‘liq bo'lib , bulardan birortasini ham e'tibord an chetda qoldirish mumkin emas.