Nutq o`stirish nazariyasi va metodikasi fanining asosiy nazariy matni

Babayeva D.R. “Nutq o'stirish metodikasi” T.: TDPU 2016-yil. O'quv qo'llanma

7. 
   mavzu: Maktabgacha ta’lim muassasasining ota- onalar bilan
   

hamkorlikdagi ishining mazmuni, shakl va usullari

1. 
   Bolalar nutq madanivatinihg o„sishida oilaning o„mi.
   
2. 
   Ota-onalar va maktabgacha ta’lim muassasalari hamkorlikda bolalarni tarbiyalsh
   

3.Ota-onalar bilan treninglar o’tkazish usullari.
Tayanch tushunchalar: yaxshilik, kamtarlik, adolatlilik, vijdonlilik ijtimoiy burch, (ijtimoiy-iqtisodiv, ma’naviv qiyofa, umumjamiyat talablari , kulti'nhui, inula, harakter va dunyoqarash, xayr-ehson, sahovat va muruvvat, nmno/iiralar, testlar, topshiriqlar, savolnomalar, interfaol metodlar, mehnat tarbiyasi, jismoniy tarbiya nafosat tarbiyasi.
Bolalarning talim-tarbiyasiga, bilim olishiga asosiv zamin yaratuvchi maskan oiladir. Bolalarda insoniylik, awalambor, oilada, ota-onalardan ibrat oigan holda shakllanadi. Ota-ona bolaga boshidan ta’lim-tarbiyani, nutq madaniyatini, odamiylik; hislatlarmi qunt bilan singdinb borsaJar. yetuk, barkamol. sog'lom, mustaqu fikrlovchi, eng asosiysi, odobli shaxs bo‘lib yetishadilar.
Inson hayotda bilim olishga mtilishm, Vatanni sevishni, ardoqlashni, kattalami hurmat qilishni, muomala madaniyatini ota-onadan o‘rganadi. Oila birinchi navbatda ta’lim-tarbiya maskani hisoblanadi. Yosh avlodga ma naviv, axloqiy- madaniy tarbiya berishning yoilari va vositalari xilma-xil bo‘lib, bular ichida bolalarning nutqi, muomalasi alohida o‘rin tutadi. Farzand ota-onaning baxti va boyligi hisoblanadi, ota-onalarning bolalami sevishi, o‘z navbatida bolalarning ota-onalaridan o‘rgangan, eshitgan muomalalari, so‘zlashish madaniyati bolalarning ota-onalarini astoydil hurmat qilishi oila ko‘rki bo‘lib hisoblangan. Ota-onaning shaxsiy namunasi bola tarbiyasining eng muhim metodlaridan biri hisoblangan. Otasmalaming o‘zaro bir-birlari bilan suhbatlashishi, ovozlarining pastbalandligi, sizlab gaplashishlari, bir-birlarini tinglashlari, yurish-turishlari, munosabatlar^ning ta’siri ostida o‘sib-ulg’ayishlari shular jumlasidandir. Ota-onaawg shaxsiy namunasi bola tarbiyasining eng muhim metodlaridan biri hisoblanadi. Bolalami yuksak axloqli va odobli qilib tarbiyalash qadim zamonlardanoq, barcha hakaming orzusi, istagi bo‘lib kelgan. Ota-ona o‘z bolalarida mehnatsevarlik, kattalarga hurmat, o‘zidan kichiklarga shafqatli boiish va g’amxo‘rlik qilish, yovuzlikka nafrat kabi ijobiy xislatlami shakllantinshga harakat qilganlar.
Ba’zi oilalarda ota-onalarning o‘zaro kilishmovchiliklari sababli bolalar hayotda juda qiynaladilar. Bunday oilalarda bo‘lib turadigan janjal-to‘palonlar, xaqoratli so‘zlar oilada o ‘sib kilayotgan farzandlarga katta ta’sir etadi. Bolalarda ota- onasiga bo‘lgafl hurmat yo'qoladi. Bola yurish turish va o‘zaro munosabat qoidalari, yoshlaming ota-ona va kattalar oldidagi burchi, mehnati, kasb-kori va ulaming inson havotidagi roli haqidagi dastlabki tushuncha va tasavvurlami oilada oladilar, odob hamda ma’naviy hayot oilada uyg’onadi. Shuning uchun ota-onaning jamiyat oldidagi eng katta va birinchi vazjfasi farzandlaming
qobiliyatlari va qiziqishlariga e’tibor bergan holda ularga to‘g’ri ta’lim-tarbiya berishlaridir.
2. Ota-onalar va maktabgacha ta’lim muassasalari hamkorligida bolalarni tarbiyalash. Bugungi kimda farzandlarining ehtiyoj va intilishlari asosida yuksak darajada talim-tarbiya berayotgan oilalar juda ko‘p.
Bola har qadamda, har daqiqada kattalardan ta’sirlanadi, o‘rganadi, eshitgan ko‘rganlarini takrorlaydilar. Ota-onalaridan muloqotga kirish madaniyatini o‘rganadilar, bu narga keyinchalik ularning hayoti mazmunini begilaydi. Ota- onalar nutq madaniyatiga muvofiq nimani qanday gapirish mumkin. Nutq madaniyati inson raa’naviv madaniyatining tarkibiv qismi hisoblanadi. Nutq madaniyati bu avvalo flkrlash madaniyatidir.
( kattalar avvalambor bolalarimng nutq madaniyatini nazorat qilib borishlari, nutqiga jiddiy e’tibor berishlari, muloqotda nutq etiket qoidalariga rioya qilishni, bola nutqini takomillashtirishni to'g’ri yo‘lga qo‘yishlari kerak.
Tilni bir oila umumjamiyat talablari asosida faoliyat yuritadi. Jamiyat
tilning rivoji esa uning bag’rida mavjud bo‘lgan oilalaming ijtimoiylashuvi
ma’naviy qiyofasining shakllanganlik darajasiga bevosita bog’liqdir.
Oila bola uchun eng muhim tarbiyaviy muhit bo'lib, bu muhitda shaxs eng muhim hisoblangan xulq-atvor, iroda, harakter va dunyoqarash shakllanadi.
Oilaviy munosabatlar farzandlarning aqliy, ruhiy kamolotini taminlabgina qolmay, ota-onalarda o‘ziga xos faollikni ham yuzaga keltiradi. Oilada qaror chiqarish ma’naviy-ruhiy muhit farzandlarning yetuk, barkamol bolib voyaga yetishishi uchun beqiyos ahamiyatga egadir.
Ota-onalar o‘z ijtimoiy burchini bajarar ekanlar farzandlarning mehnatga, uni atrofdagilarga nisbatan mehr-muhabbat, hurmat tuyg’usini shakllantirish, ularni foydali mehnatga tavyorlash, turli ko‘rinishdagi munosabatlarini me’yorlarga rioya etish, sog’lom turmush tarzini yaratish, ko’zda tutiladi.
Oila jismoniy va psixologik jihatdan sog’lom, ma’naviy barkamol, ijtimoiy muhitda oilaviy hayotga tayyor, nutq madaniyati shakllangan, so'zga boy eti ulg’avtirib beradi. Ota-onalar bolalarining yetuk, barkamol va sog’lom « ularning kundalik hayotiy rejimiga amal qilishlari nihoyatda muhimdir.
Oilada uyushtirilayotgan suhbatlar alohida diqqatga sazovordir. Odob-axloq uyushtirilgan muloqotlar farzandlarning til vositalarini mustaqil tarzda Bunday oilaviy suhbatlar farzandlarning kundalik faoliyatida sayru sayohatlarda samarali natija berishi shubhasizdir.
Hozirgi zamon talablariga muvofiq oilada bolalar ona tilini, adabiv talaffuz binoan barcha tovush va so‘zlami aniq va tiniq talaffuz etish lozim.
Ota-onalar bilan treninglar o‘tkazish usullari. Maktabgacha ta’lim muassasalarida ota-onalar uchun treninglar, munozaralar, testlar, topshiriqlar, savolnomalar, interfaol metodlar vaqti- vaqti bilan o‘tkazilib turilsa, ayniqsa, maktab voshidagi 6-7 yoshli bolalami maktabga tayyorgarligini aniqlashda ota-onalaming ishtirokida olib boriladigan har bir mashg'ulotlar farzandlarining nimaga qodir ekanligini anglab olishlariga yaqindan yordam beradi va bolalami maktabga tayyorlashda oila a’zolarinmg mas'uliyati oshardi. Ta’lim muassasalarida ota- onalar va tarbiyachilar bilan o‘tkaziladigan har bir munozaralar bolalami maktabning ilk bosqichiga qadam qo‘yishlarini silliqlik bilan o‘tishida yordam beradi hamda sog’lom bola va mustahkam sog’lom muhit sharoitini yaratishga imkon beradi.
Treninglar maktabgacha ta’lim muassasa uslubchisi, maktabgacha tayyorlov guruh tarbiyachisi va tarbiyalanuvchilari hamda ularning ota-onalari, boshlang’ich sinf o‘qituvchilari ishtirokida o‘tkazilishi bola rivojlanishida to‘g ri tashxis qo'yishga yordam beradi.
Ota-onalarga: «Sizning bolangiz yaqinda yetti yoshga to‘ladi. Uning hayotida yangi tartibli, rejaga asoslangan ta’lim bo’lishi, u bolangizni har tomonlama sog’lom, tetik, mustaqil shaxs sifatida voyaga yetishida zamin yaratish bosqichlariga aylanadi» deb m urojat etiladi. Maktab ostonasiga birinchi qadamini qo‘yar ekan sizning bolangiz hayotida o‘chmas, esda qoluvchi damlar boshlanadi, deb savolnomalar tarqatiladi va yozma ravishda javob berilishini iltimos qilinadi.

1. 
   Sizning bolangizda maktabda o‘qishga moyillik bormi?
   
2. 
   Sizningcha bola maktabga tayyorgarlikni oilada oladimi?
   
3. 
   Maktabda muvaffaqiyatli o‘qib ketishi uchun nima zarur?
   
4. 
   Jismoniy sog’lom bo‘lishi uchun nimalarga e’tibor qoratilisbi lozim?
   
5. 
   Shaxsan sizning bolangiz maktabgacha ta’lim muassasasidan so’ng maktab
   

sharoitiga moslashishi uchun nimalarga etibor qaratar edingiz?

6. 
   Maktabgacha ta’lim muassasalari va maktab ta’limi o rtasidagi farqlami bolangiz ongiga singdira olasizmi?....
   
7. 
   Maktab hayotidagi qonun-qoidalami bilishi va unga amal qilishiga yordam
   

bcra olasizmi?

8. 
   Maktabgacha ta’ lim muassasalaridan qanday talab va istaklaringiz bor?
   

kubi savollarga javoblar olingandan so‘ng munozarani olib borish uchun ota- onalarga (topshiriqlar beriladi:

• 
  ota-onalarning maktab bo‘sag’asidagi tashvishlari qay darajada ekanligini aniqlash.
  
• 
  maktabga bolalarni har tomonlama tayyorlash uchun ota-onalarni qiziqtirgan kitoblaming mavjudligi,
  
• 
  bolani sog’lom muhitda tengdoshlari bilan o‘rtoqlashishga ko‘maklashishi.
  
• 
  o‘qish va sanashni bilish darajalarini aniqlashga yordam berish.
  
• 
  bolalami intizomli, tartibli, chidamli va mustaqil fikirlashga undash.
  

Ota-onalar topshiriqlar yuzasidan o‘zaro munozara qilganlaridan so‘ng bolaning fikr va mulohazalarini tinglash hamda maktabgacha ta’lim muassasalari bitiruvchilari va boshlang’ich talim o‘qituvchilariga bolalarni maktab ta’limiga o’tishda ularni sog’lomligiga katta e’tibor qaratish, jismonan va aqlan mas’uliyatini yuklash, muassasalar bilan hamkorlikda ish olib borish vazifalarini bajarishdan iboratligi tushuntiriladi hamda ta’limning keyingi turi -boshlangich sinflarda muvaffaqiyatli ta’lim olishga yo‘naltiriladi. Xususan, mustahkam oilada sog'lom bola tarbiyasi bolalami ma'rifatli, ishbilarmon, tadbirkor, bugungi bozor iqtisodiyoti sharoitiga o‘tishning ma’naviy-axloqiy asoslarini to‘g’ri tushuna oladigan, halol, to‘g’ri, b^rovlar haqqiga xiyonat qilmavdigan, hayr- ehson,nsahovat va murowat kabi fazilatlaming asl ma'nosini yaxshi anglaydigan jamiyat a’zosi qilib tarbiyalashda maktabgacha ta’lim muassasalari va ota-ona avvalo, o‘zi qolaversa, farzandlarini ham o‘rgatib bonnog’i, har biri o‘z mas’uliyatini anglab yctmog’I «ota-ona va tarbiyachi farzand tarbiyasida mohirona bo‘lishi bugungi kun talablaridan biri hisoblanadi.
Ota-onalarga topshiriq.
Muloqotni, munozarani vujudga keltirish uchun ota-onalarga ko‘p uchraydigan jumlalarni tavsiya qilish mumkin. Ularni o‘qib ko‘ring va ular bolalarga qanday ta’sir etishini izohlab bering.
«Maktabga borsang, o‘shanda ko‘rasan.»
«Bilasanmi, sen a’lochi bo‘lsang, biz seni juda yaxshi ko‘ramiz.»
«Sen shunday o ‘qiki, sen uchun biz qizarmaylik”
Natijasi:
Bu jumlalaming hammasi bolada o‘ziga bo‘lgan ishonchni, maktabga borishga xohishini so'ndiradi. Boshqacha qilib aytganda, ota-onalaming o‘z-o‘zlariga bergan bahosi bolasiga berilgan bahodan ustun boiadi. Shuni esda tutingki, bolalarni o‘zi bajarmaydigan topshiriqlar bilan band qilib qo‘ymang. Bu ulami yolg’on gapirishiga olib keladi.
«Agar diktantda xato qilsang, ko ‘rasan» kabi. Bu jazolashga taqlid qilaveradi. Jazolangan bolada ota-onasiga nisbatan dushmanlik paydo bolishiga olib keladi.
Xulosa:
Oilada biror-bir yutuqqa erishish tarbiyaga bog’liq. Shuning uchun ham oilada tarbiya, madaniy xulq-atvor odatlarini shakllantirishga muayyan darajada e'tibor berish, ularda yaxshilik, kamtartik, adolatlilik, vijdonlilik to‘g’risidagi axloqiv tasawurlarini tarkib toptirish va shu xildagi sifatning didiga nisbatan salbiy munosabatni tarbiyalash kerak.
Oilada farzandlar nutq madaniyatini shakllantirish, mamlakatimiz ravnaqiga hissa qo‘shadigan, barkamol avlodni vovaga yctkazishda o‘z samarasini berishi shubhasizdir.
Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar:

1. 
   Bolalaming nutq madniyatini o'sishida oilaning o‘rni?
   
2. 
   Ota-onalar va maktabgacha ta’lim muassasalari hamkorligida bolalami tarbiyaiashning ahamiyati qanday?
   
3. 
   Oila va oilada bola tarbiyasi doimo dolzarb muammolardan biri ekanligini asoslab bering?
   

3. 
   Ota-onalar bilan treninglar o‘tkazish usullari nima beradi?
   

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati

1. 
   Edited by N.F. McGinn and E.H.Epstein Comparative Perspectives on the Role of Education in Democratization Frankfurt am Main; Berlin; Nev York; Lang, 1999
   
2. 
   R.M.Qodirova. O’zbekiston bolalar bog'chalari va maktablarida bolalarga 56 yoshdan boshlab rus tilida dialogik nutqni o’rgatish. T., “O’qituvchi”1993.
   
3. 
   F.R.Qodirova. Maktabgacha yoshdagi rusiyzabon bolalarni o'zbekcha so'zlashishga o'rgatish. T., “O'qituvchi” 1993
   
4. 
   R.M.Qodirova. Maktabgacha yoshdagi bolalarda dialogik nutqni rivojlantirishning ruhiy omillari. Qoz.,Sariog’och, 1998.
   
5. 
   F.R.Qodirova. R.M Qodirova. Maktabgacha yoshdagi bolalarga ikkinchi tilni o'rgatish metodikasi. T., “Sano-standart”, 2004.
   
6. 
   F.R.Qodirova. R.M Qodirova. “Bolalar nutqini rivojlantirish nazariyasi va metodikasi”. T., “Istiqlol”, 2006.
   
7. 
   Babayeva D.R. “Nutq o'stirish metodikasi” T.: TDPU 2016-yil. O'quv
   

qo'llanma

7. 
   mavzu: Bolalarning nutq madniyatini o'sishida oilaning o„rni
   

Reja:

1. 
   Matabgacha ta’lim muassasalari va oilada metodik ishlarning olib borilishi.
   
2. 
   Maktabgacha taiim muassasasining ota- onalar bilan hamkorlikdagi