|
- Nutq apparati ikki qismdan tashkil topgan: markaziy (yoki boshqaruvchi) va pereferik (yoki bajaruvchi) nutq apparati. Markaziy nutq apparati bosh miyada joylashgan. U bosh miya qobig‘idan, qobiq osti tugunlaridan o‘tuvchi yo‘llar, o‘zakdan (avvalo, uzunchoq miyada) yadrolar va ovoz, nafas, artikulyasiya muskullariga boruvchi nervlardan tashkil topadi. Nutq boshqa oliy nerv faoliyatining ko‘rinishlari singari, reflekslar asosida shakllanadi. Nutq reflekslari miyaning turli qismlari faoliyati bilan bog‘liqdir. Biroq bosh miya qobig‘ining ayrim bo‘limlari nutqning xosil bo‘lishida asosiy rol o‘ynaydi.
- Bular chap (chapaqaylarda o‘ng) yarim sharning peshona, chakka va ensa qismlaridir. Bosh miya qobig‘ining bu qismlarida nutq faoliyatida faol ishtirok etuvchi: 1. Nutq hapakat analizatori; 2. Nutq ko‘ruv analizatori; 3. Nutq eshituv analizatori joylashgan. Nutq hapakat analizatori bosh miya qobig‘ining chap peshona qismida joylashgan bo‘lib, «aloqa markazi» deb ataladi. Bu qism og‘zaki nutqning paydo bo‘lishida qatnashadi. Nutq eshituv analizatori bosh miya qobig‘ining chap chakka qismida joylashgan bo‘lib, «Vernike markazi» deb ataladi. Bu qismda begona nutqni qabul qilish jarayoni ro‘y beradi. Nutqiy tushunishda bosh miya qobig‘ining orqa bo‘lagi katta rol o‘ynaydi. Bu bosh miyaning ko‘ruv markazi hisoblanib, yozma nutqni o‘zlashtirish uchun xizmat qiladi. Qobiq osti yadrolari nutqning sur’ati va ifodaliligini boshqaradi. O‘tkazuvchi yo‘llar. Bosh miya qobig‘i pereferik nutq a’zolari bilan o‘zaro bog‘liqdir. Bunda nerv yo‘llarining ikki turi ishtirok etadi: markazdan qochuvchi va markazga intiluvshi
- Markazdan qochuvchi (harakatlanuvshi) nerv yo‘llari bosh miya qobig‘ining periferik nutq apparati faoliyatining boshqaruvchi muskullari bilan bog‘laydi. Markazdan qochuvchi yo‘l bosh miya qobig‘ining Broka markazidan boshlanadi. Pereferik nutq apparati uch bo‘limdan iborat: 1) nafas bo‘limi; 2) ovoz bo‘limi; 3) artikulyasion bo‘lim. Nafas bo‘limiga ko‘krak qafasi, bronxlar va traxeya kiradi. Nutqni talaffuz etish nafas olish bilan uzviy bog‘liqdir. Hytq nafas chiqarish fazasida xosil bo‘ladi. Nafas chiqarish jarayonida havo oqimi bir vaqtning o‘zida tovush xosil qiluvshi va artikulyasion funksiyani bajaradi. Uzoq nafas chiqarish uchun ko‘p havo zaxirasi kerak bo‘lishi tushunarlidir. Shuning uchun nutq jarayonida havo olish va chiqarishning hajmi ko‘payadi (taxminan 3 marta) va bundan tashqari, havo oqimi bosimini ham ko‘paytiradi.
- Ovoz bo‘limi hiqildoq va u bilan birga joylashgan ovoz paychalaridan tashkil topgan. Hiqildoq nafas yo‘lining burun bo‘shlig‘idan keyingi qismi hiqildoq havoning traxeyaga o‘tishini ta’minlaydi va unga qattiq, suyuq moddalar tuchishiga to‘sqinlik qiladi. Hiqildoq bo‘yinning oldingi qismida joylashgandan hiqildoq do‘ngi ayniqsa ozg‘in kishilarda ko‘zga yaqqol ko‘rinib turadi. Ana shu do‘nglik «kekirdak olmosi» deb ataladi. Hiqildoq gapirganda, yo‘talganda, ashula aytganda oson harakatlanadi. Hiqildoq toq uzuksimon, shoxsimon va juft cho‘michsimon, shoxsimon tog‘aylardan iborat. Hiqildoq asosi bir-biri bilan bitimlar orqali birikkan tog‘aylardan tashkil topgan bo‘lib, burinlarda harakat maxsus muskullar apparati yordamida ro‘y beradi. Hiqildoqda ovoz paychalari joylashgan bo‘lib, ular nafas olganda, qattiq yoki sekin gapirganda muayyan holatni egallaydi.
- Psixolingvistika - nutqning hosil boʻlishi, shuningdek, nutqni idrok etish va shakllantirish jarayonlarini ularning til tizimi bilan oʻzaro bogʻlanishi holatida oʻrganuvchi fan; psixologiya va lingvistikannng sinte-zidan paydo boʻlgan. P. inson nutqiy faoliyati modelini va psixofiziologik nutqiy shakllanishini ishlab chi-qib, ularni psixologik eksperimentlar yoʻli bilan tekshiradi. Tadqiqot manbai boʻyicha tilshunoslikka yaqin boʻlgan P. oʻz tekshirish usullari boʻyicha psi-xologiyaga yaqin turadi. Unda oʻzaro bogʻlanishli eksperiment, "semantik differensial" kabi va boshqa eksperimen-tal usullar qoʻllanadi.
- Artikulyasion bo‘limning asosiy a’zosi tildir. Til – salmoqli muskul a’zosidir. Jag‘lar bir-biriga tegib turganda u deyarli butun og‘iz bo‘shlig‘ini to‘ldiradi. Tilning oldingi qismi harakatchan, opqa qismi harakatsiz bo‘lib, «til ildizi» nomini olgan. Tilning harakatchan qismining uchi, old, yon va opqa tomonlari farq qilinadi. Tilning murakkab muskullar sistemasi, ularning katta kenglikda shaklini o‘zgartirish imkoniyatini yaratadi. Bu juda katta ahamiyatga ega, chunki u hamma unli va deyarli barcha undosh tovushlarning (lab tovushlaridan tashqari) xosil bo‘lishida qatnashadi. Nutq tovushlarining xosil bo‘lishida pastki jag‘, lablar, tish, yumshoq va qattiq tanglay, alveolalar ham ishtirok etadi.
Etiboringiz uchun rahmat !
Do'stlaringiz bilan baham: |
