Nurullayeva gulshan sunnatullayevna bitiruv malakaviy

AS-SEHR-UL-HILOL

  san‘ati.  Muallif  izohi:  ―Bu  san‘at  aningtek  bo‗lurkim, 

avvalg‗i  misrani  so‗ngg‗i  misra‘g‗a  mavquf  (to‗xtatilgan)  va  mavsuf  qilurlar‖. 

Ya‘ni  birinchi  misraning  oxiridagi  so‗z  keyingi  misraga  bog‗liq  bo‗ladi.  Bu 

aloqadorlik  ikki  xil  ko‗rinishga  ega.  Avvalgi  nav‘ida  misra  so‗nggidagi  so‗z 

jumlani yakunlamaydi, toki o‗sha kalom ikkinchi misraga qo‗shib o‗qilmaguncha. 

―Bu  aningtek  bo‗lurkim,  avvalgi  misra‘  mavquf  bo‗lur,  so‗ngg‗i  misra‘ni 

o‗qimog‗uncha tamom bo‗lmas‖. Misoli uchun Taroziy o‗z baytidan keltiradi: 

―Yuzung uza sehrki, sabo qildi tor-tor 

Zulfungni ko‗rdi jon-u ko‗ngul bo‗ldi beqaror‖

31

  

                                                           

29

 O sha asar, 134-bet. 

30

 O‘sha asar, 129-bet. 

31

 O‘sha asar, 138-bet. 

---

 

 

 

21 

 

Ya‘ni yuzing uzra sehr bor, sabo tor-tor (parishon) qilgan sochingni ko‗rib, jon-u 

ko‗nglim beqaror bo‗ldi.  

Ikkinchi  nav‘ida  esa  birinchi  misra  oxiridagi  so‗z  birinchi  jumlani  yakunlagan 

holda  ikkinchi  misradagi  fikrga  ham  taaluqli.  Bir  paytda  u  ikkinchi  misra  bilan 

qo‗shib  o‗qilib,  unga  boshlanma  yasaydi.  ―Bu  aningtek  bo‗lurkim,  avvalg‗i 

misra‘ning  oxirinda  lafze  keltururlarkim,  lafz  avvalg‗i  misra‘ni  tamom  qilur.  Va 

ikkinchi misra‘g‗a taqi parvarish berur‖. Misol yana mullif ijodidan keltiriladi: 

―Mehr yig‗lar g‗amingda qon har shom, 

Shom etokinda zohir ul asare‖

32

. 

Ya‘ni  mehr  (quyosh)  hajringda  har  shomda  qon  yig‗laydi,  uning  qon  ko‗z 

yoshlarining  asari  esa  shomda  ayon  bo‗ladi.  Quyosh  botish  –  shom  mahalida 

quyosh nurlari qizil rang – qon tusiga kiradi. 

 ―Badoe‘u-s-sanoe‘‖da  bu  san‘at  ―sehr-i  halol‖  deb  nomlangan  va  unda  faqat  bir 

tur  (2-tur)  haqida  ma‘lumot  berilgan.  Bu  san‘at  bugungi  nazariy  manbalarda 

uchramaydi. 

Ishning Taroziy asarida lafziy san‘atlarning o‗rni va talqini deb nomlangan ushbu 

qismidan quyidagi xulosalarga kelish mumkin: 

1.

 

―Funun  ul-balog‗a‖ning  ―Al-fann-us-solis  fis-sanoe‘-ish-she‘r‖  bobida 

mustqil holatda 64 she‘riy san‘at mavjud.  

2.

 

Risoladagi lafziy san‘atlar soni 25 tani tashki etadi, biroq ayrim san‘atlar o‗z 

ichki nav‘lariga ham egadir. Agar ular ham hisoblansa, jami lafziy san‘atlar 

hisobi 40 tani ko‗rsatadi. 

3.

 

Ichki  turlarga  lafziy  san‘atlar  quyidagilardir:  ular  6ta  –  at-tajnisot,  al-

maqlubot,  radd-ul-ajz  alas  sadr,  al-hashviyot,  al-ishjo,  as-sehr-ul-hilol. 

Bularda ham farqlilik mavjud bo‗lib, 4 san‘atning turlari alohida nomlangan 

va 2 san‘at turlari nomlanmagan. 

                                                           

32

 O‘sha asar, 138-bet. 

---

 

 

 

22