34
Polisemiya atamasi bir muncha keng tarqalgan bo‗lib, masala mohiyatiga nazar tashlash bu
atamaning o‗zi belgilayotgan hodisa tabiati bilan mos kelavermasligini ko‗rsatadi. Semalar –
ya‘ni mazmun sememaning eng kichik bo‗laklari deyarli hamma so‗zda ham ko‗p bo‗ladi. Ko‗p
ma‘nolilik hodisasi esa semalarning emas sememalarning ko‗p bo‗lishini nazarda tutadi.
Polisemiya atamasining bu kamchiligini sezib, Sh.Rahmatullaev
polisememiya atamasini
qo‗llaydi va metaforani polisememiyani yuzaga keltiruvchi vositalardan biri deb baholaydi.
Polisememiya tildagi eng aktiv hodisalardan biri hisoblanadi. Sh.Rahmatullaev hozirgi o‗zbek
adabiy tilidagi leksemalarning deyarli yarmi polisemantik ekanligini ta‘kidlaydi
2
. Semema
so‗zning ma‘no qismi bo‗lib, unga muayyan ifoda (shakl) qismi mos kelishi kerak. So‗zning
yangi semema kasb etishi yangi so‗z berishi lozim. A.A.Potebnya ana shu xususiyatga e‘tibor
berib, masalani keskin xal etadi: ―... ko‗p ma‘nolilik yolg‗on tushunchadir: qaerda ikkita ma‘no
bor, o‗sha yerda ikkita so‗z bor‖
3
. Albatta, bu fikrga qo‗shilish qiyin. Bunday fikrlash metaforik
qo‗llangan so‗zlarni ham yangi so‗z deb nomlashga olib kelgan bo‗lur edi va A.A.Potebnyaning
o‗zi shu xil yo‗l tutadi. Ammo bu fikrda ayrim ratsional jihatlar ham yo‗q emas. Agar sememani
so‗zning mohiyati, mazmuni deb olsak, mohiyat bir nechta bo‗lmaydi. Mohiyat yagonadir. Yangi
mohiyat, u naqadar boshqasiga o‗xshamasin, yangi materiyadir. To‗g‗ri, mohiyat xilma-xil
ko‗rinishga ega bo‗la oladi. Biroq bu uning
serqirraligidan darak beradi, xolos. Uning har bir
qirrasini alohida bir mohiyat deb tushunish emprizmga xos bo‗lib, nazariya yaratuvchini mutlaqo
qoniqtirmaydi. Bizningcha, metafora haqiqatan ham polisemiya (poliseme-miya)
ni yuzaga
keltirishda qatnashadi. Biroq polisememiya – bu metafora (yoki nom ko‗chishning bir biror
usuli) emas, yangi hodisadir. Metaforik va nometaforik so‗zlarning komponent tahliliga nazar
tashlasak, buni yaqqol ko‗ramiz:
Metaforik so‗z: Bosh – 1) a‘zo;
2) yuqorigi, birinchi;
3) miya joylashgan qism;
4) asosiy.
Polisemik so‗z: Turmoq – 1) harakat-holat
a) tik holat;
b) o‗rinlashgan holat;
g) o‗rinlashmagan holat.
Har ikki so‗zda ham to‗rtta sema (shartli) ajratiladi.
Farqi shundaki, bosh so‗zning
semalari alohida-alohida ham (metaforik qo‗llanganda), hammasi birga ham (nometaforik)
yuzaga chiqa oladi. Qiyoslang: boshim qattiq og‗riyapti – no
metaforik ifoda, hamma semalar
2
Турсунов У., Муҳторов Ж., Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Т.: Ўзбекистон, 1992, 80-85.
3
Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. Т. 1-2. – М.: Учпедгиз, 1958. – С. 36 .
35
birga yuzaga chiqadi. Ko‗cha boshida paranjili ayol ko‗rindi – metaforik ifoda, 2-sema
yorqinlashgan, qolganlari xiralashgan. Aql yoshda emas, boshda – metaforik ifoda 3-sema
yorqinlashgan. So‗zning bosh ma‘nosi ... metaforik ifodada 4-sema yorqinlashgan.
Polisemantikso‗z semalari esa bu xil imkoniyatga ega emas, 1-sema bog‗lovchi,
umumlashtiruvchi bo‗lib, u 1 = (v) (yigit daraxt tagida turibdi), 1= (b) (kitob stolda turgandi), 1
= (v) (qiz cho‗chib o‗rnidan turdi) nisbatlarida yuzaga chiqishi mumkin.
Asta-sekin shu
nisbatlardan biri uziladi va omonimiya vujudga keladi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, metafora polisemiya shakllanishida rol o‗ynaydi.
Biroq polisememiya shakllanishi bilan bu ikki hodisa orasidagi bog‗liqlik uziladi. Polisememiya
na unisi va na bunisining ko‗rinishi yoki turi emas.
Do'stlaringiz bilan baham: