Nuqtaning tezligi koor-dinataning vaqt bo‘yicha o‘zgari-shini aniq

< _e> = ( /3kT)

buni (17.4) ga taqqoslasak

 = n₀ /3₀kT (17.5)

ekanligini ko`ramiz. Bu ifodani Debay – Lanjeven 17.2-

formulasi deyiladi.

20-bilet

1. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, har qanday jism ikkinchi bir jismning gorizantal sirti bo‘ylab harakatlanayotganda unga boshqa jismlar ta’sir qilmasa ham uning harakati syekinlashadi va ma’lum vaqtdan keyin to‘xtaydi. O‘zaro tegib turgan jismlarning bir-biriga nisbatan harakatiga to‘sqinlik qiladigan yo‘nalishda, ularninig sirti bo‘ylab yo‘nalgan holda, hosil bo‘ladigan kuchlar ishqalanish kuchlari deyiladi. Ishqalanish kuchlari bitta jismning qismlari bir-biriga nisbatan ko‘chganda ham paydo bo‘ladi.

Ishqalanishlarni ikki turga bo‘lish mumkin: tashqi ishqalanishlar va ichki ishqalanishlar. Jismlarning sirtlari tegib bir-biriga nisbatan harakatga kelayotganda yoki harakatlanayotganda vujudga keladigan ishqalanishga tashqi ishqalanish deb ataladi. Bitta jismning turli qismlari bir-biriga nisbatan ko‘chishda vujudga keladigan ishqalanishga ichki ishqalanish deb ataladi. Biror qattiq jismning ikkinchi qattiq jism sirtida sirpanishida jismlar sirtlari orasida paydo bo‘ladigan ishqalanish tashqi ishqalanishga, quvur ichida oqayotgan suv yoki gaz katlamlarining turli tezliklar bilan bir-biriga nisbatan harakatlanishida qatlamlar orasida paydo bo‘ladigan ishqalanishni esa ichki ishqalanishga misol qilib ko‘rsatish mumkin.

Tashqi va ichki ishqalanishlarni yana quruq va suyuk (yoki yopishqoq) ishqalanishlarga ajratish mumkin. Qattiq jismlarning quruq sirtlari orasidagi ishqalanishni quruq ishqalanish deb ataladi.

Sirtlar tyegib turgan va bir-biriga nisbatan tinch turgan qattiq jismlar orasidagi ishqalanishga tinch ishqalanish deyiladi. Sirtlari bir-biriga tegib turgan qattiq jismlarning, bir-biriga nisbatan harakatining xaraktyeriga qarab vujudga keladigan ishqalanishni sirpanish va dumalanish ishqalanish deyiladi.

Tashqi quruq ishqalanish qonuniyatlarini qaraymiz. Bunday ishqalanish bir-biriga tyegib turgan sirtlarning g‘adir-budurligi va ularning zarralari (atom, molekulalar, ionlar) orasidagi o‘zaro ta’sir kuchlari tufayli yuzaga keladi. Tabiatan ular elektromagnit kuchlaridir.

Gorizontal g‘adir-budur sirtda yog‘och taxtacha tinch holda turgan bo‘lsin. Taxtachaga ta’sir qilayotgan og‘irlik (P) va reaksiya kuchlari (N) o‘zaro bir-birini kompyensa-tsiyalaydi (3.1-rasm). Unga gorizontal yo‘nalishda F kuch ta’sir ettirilganda, uning qiymati oshib biror F F_ishq qiymatga yetganda taxtacha harakatga keladi. Demak, tashqi kuchning qiymati tashqi kuchga teng lekin qarama-qarshi yo‘nalgan holda ortib boradigan F_ishq - ishqalanish kuchi bilan ta’sir qilgan uchun (Fishq) taxtacha dastlab harakatga kelmaydi F>F_ishq bo‘lgandagina taxtacha harakatga keladi. Ana shu F_ishq kuchga tinchlikdagi ishqalanish kuchi deb ataladi.

Fransuz fiziklari G. Amonton va Sh.Kulon tajribada quyidagi qonunni aniqladilar: Tinchlikdagi ishqalanish kuchi-ning maksimal qiymati jismning tayanchga ko‘rsatadigan tik bosim kuchiga tug‘ri proporsional, ya’ni

F_ishq= ₀N= ₀P. (3.1)

Bundagi ₀-proporsionalik koeffitsiyentiga tinch ishqalanish koeffitsiyenti deyiladi. Tajribalar ko‘rsatishcha ₀-bir-biriga tegib turgan sirtlarning materialiga va holatiga bog‘lik bo‘lib, sirtlarning kattaligiga bog‘liq emas. Agar F=F_m>F_ishq bo‘lsa, taxtacha gorizontal sirt ustida sirpanib harakat qiladi. Bunday holdagi sirpanish ishqalanish uchun Amonton-Kulon qonuni (3.1) quyidagi ko‘rinishga kyeladi:

F_ishq= N (3.2)

Bundagi -sirpanish ishqalanish koeffitsiyenti deyiladi. -sirtlarning materialiga, holatiga va harakat tezligiga bog‘liq. Kichik tezliklarda = ₀ ekanligi isbotlangan.