Nukleinkislotalar

20-rasm. DNKningkomplementarasoslari
(A-T, G-Sasoslaro’rtasidagivodorodbog’lari)

21-rasm. DNKningmodelivachizmasi
DNKmodeligaasosanuningmolekulasiqo’shspiralhosilqiluvchiikkitapolinukleotidzanjirdantashkiltopgan. Harikkalazanjirbittaumumiyo’qqaegabo’lib, diametri 0,2 nmgateng. Nukleotidlarqoldig’ibir-biriganisbatan36⁰Cburchakhosilqilibjoylashgan. Spiralningbiraylanasi360⁰ Cyokio’rami 10 nukleotidqoldig’idantashkiltopgan. Spiralningbiro’ramiorasidagimasofa 0,34 nmgatengbo’lib, harbirnukleotid 0,34nmni egallaydi (16-rasm).
DNKzanjirlariningpentozafosfatguruhlarispiralningtashqitomonida, azotasoslari esa ichki tomonida joylashgan. DNKmolekulasiningboshqa (A, B, C,Zvaboshqa) shakllarihamkashfetilgan.
Keyinchaliktadqiqotizlanishlariko’rsatdiki, DNKningUotson-Krikmodeliqo’shspiralningB – shakliekanligiisbotlangan. Mazkur DNKning shu shakli hujayradako’proquchrashiolimlartomonidanko’rsatilgan.
3.8 Nukleinkislotalartarkibidagigeterosiklikazotasoslariningo’zarota’siri
MakromolekulyarstrukturaliDNKtarkibidagigeterosiklikazotasoslario’rtasidagibog’lanishlarquyidagiusullarorqaliamalgaoshadi:

1. 
   Komplementarazotasoslario’rtasidagikimyoviybog’lar;
   
2. 
   Vertikalholatidagibirtekislikdajoylashgangeterosiklikasoslarningo’zarobir-birlarigata’sirkuchlari (bundayko’rinishdagibog’lanishlarinistekingdebataladi).
   

DNKmolekulasidagiA – TvaG – Sjuftliklarbir-birlarigahajmvashaklnuqtainazaridano’xshashdirlar. Mazkurjuftliklaro’rtasidagivodorodbog’larienergetiknuqtainazardanmakromolekulauchunmosbo’lib, bundayholatnielektronlikomplementarlikdebataladi. A – TganisbatanG – Sjuftlikmustahkamstabilholatdabo’ladi.
Nukleinkislotalardagiazotasoslarigidrofobbo’lib, suvlimuhitdao’zarobir-birlarigayaqinlashib, suvmolekulalaridanuzoqlashadilar. Geterosiklikazotasoslarningto’plamholatigakelishida (steking – ta’sirkuchlar) Van-der-valsbog’lariasosiyrolnio’ynaydi.
Steking – ta’sirkuchlaridubleksning (qo’shspiralliDNKda) komplementarjuftliklarningtarkibigava nukleotid qatoriga bog’liq. DNKninggipo- vagiperxromeffektlaripolinukleotidtarkibidastekingholatidagibog’lanishlarborliginiko’rsatadi.
Makromolekuladagi vodorod bog’larini buzuvchi omillar (harorat 80⁰C dan ortiq bo’lsa, pHning o’zgarishi, ion ko’rsatkichlari, mochevina ta’siri va boshqalar) DNK molekulasining denaturatsiyasiga sabab bo’ladi. Mazkur jarayonda qo’sh spirallarning fazoviy joylanishi o’zgarsa ham kovalent bog’lar o’zgarmaydi. Qo’sh spiralli DNK molekulasi denaturatsiyaga uchraganda tarkibidagi zanjirlar bir-birlaridan to’liq yoki qisman ajraladi. Molekulasida o’zgarishlar bo’lgan-denaturatsiyalangan DNK ultrabinafsha nurlarni yutish qobiliyati juda baland bo’ladi. Bu jarayonga sabab, erkin purin va pirimidin azot asoslarining UB nurlarini yutish darajasi yuqori bo’lganligidir. DNKning bunday holatiga giperxromli effekt deb ataladi. Giperxromli DNKning yopishqoqlik darajasi nativ molekulaga nisbatan pasayib ketadi. DNK molekulasi nativ holatiga, ya’ni renaturatsiyaga kelganda azot asoslari “ekranlanishi” natijasida UB-nurlarni 260 nmda yutish qobiliyati past bo’ladi, bunday DNK holatiga gipoxromli effekt deb ataladi.
DNK molekulasini ikkita zanjirga ajralishi muayyan harorat darajasida sodir bo’ladi. Mazkur jarayonning o’rtachasini DNK molekulasining erish nuqtasi deb ataladi. Haroratga bog’liq DNK erishi standart sharoitlarga (pHning har xilligi, ion kuchlarga azot asoslarining o’zaro munosabatlariga) bog’liq. DNK molekulasida G-S juftligi ko’p bo’lsa, erish harorati yuqori bo’ladi. A-T juftida esa, vodorod bog’lari kam bo’lganligi uchun, erish temperaturasi past bo’ladi.