Nutq madaniyati va o
‘zbek tilshunosligining dolzarb muammolari
8
muxolafatidin qaytsa, xudo va rasul yo‘lig‘a qadam ursa. O‘zi kirgondin so‘ngra
nasihat bila elni ham kivursa. Yurumagon yo‘lga elni boshqarmoq, musofirni
yo‘ldin chiqormoqdur v biyobong‘a keturmak va bodiyada iturmakdur”.
2.
Nutq tinglovchi uchun yangi bilimlar va o‘zgarishlar xabarchisi
bo‘lmog‘i lozim:
“Va’z bir murshid va ogoh ishidur va aning nas’hati qabul etgan
maqbul kishidir”.
3.
Notiqning o‘zi biror sohani egallagan bo‘lishi, undan so‘ng va’z orqali
kishilarga ta’sir etib, ularni boshqarishi kerak: “Avval bir yo‘lni
bormoq kerak,
andin so‘ng elni boshqarmoq kerak”.
4.
Voiz sahih va solih nutqi, notiqlik mahorati bilan insonlarning ruhiyatiga,
qalbiga ta’sir eta olsin: “Voiz uldurki, majlisig‘a xoli kirgan to‘lg‘ay va to‘la kirgan
xoli bo‘lg‘ay”.
5.
Notiq olim va bilimdon, har narsadan xabardor kishidir:
“Voizkim,
bo‘lg‘ay olim va mutaqqiy - aning nas’hatidin chiqqan shaqiy (baxtsiz)”.
6.
Notiqning so‘zi bilan ishi bir bo‘lmog‘i lozim, aks holda nutqning ta’siri
bulmaydi: “Ulki buyurib o‘zi qilmag‘ay, hech kimga foyda va asar aning so‘zi
qilmagay” [5, 29-30].
Ulug‘ shoir “Tiling birla ko‘nglingni bir tut, ko‘ngli va tili bir kishi aytg‘on
so‘zla but” der ekan, o‘zi hamisha bu qoidaga rioya qildi. Til va dil, so‘z va amal
birligi Navoiy dahosining mumtoz xislatlaridandir.
Hazrat Navoiy zamonasining notiqlik san’ati namoyondalaridan to‘rt atoqli
siymoni tilga oladi. Ular Xoja Muayyad Mehnagiy, Mavlono Riyoziy, Mavlono
Husayn Voiz, Mavlono Muin Voizdir.
Voizlarning dono va fozilligi, san’atkor
notiqligi bilan birga ularning o‘ziga xos xislatlari ham bayon qilingan. Alloma
shoirimizning voiz va voizlik haqidagi saboqlari ko‘p va xo‘p. Ularni o‘zlashtirish
bugungi notiqliq martabasiga erishish uchun juda foydalidir.
Alisher Navoiy ijodida nutq madaniyati va odobiga e’tibor g‘oyat kuchli.
Shoirning nutq madaniyati va odobi borasidagi fikrlari bunga doir ishda ikki katta
guruhga bo‘lib tadqiq qilgan:
1.
Navoiy nutq madaniyati va odobining ijobiy omillari haqida.
2.
Navoiy nutq madaniyati va odobini buzadigan salbiy omillar haqida. [4,
15].
Alisher Navoiy asarlarida yaxshi nutqning fazilati sifatida ko‘rsatilgan
fasohat
so‘zining ma’nosi nutq madaniyati, til madaniyati tushunchasiga yaqin.
“Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lug‘ati”da
fasohat
so‘zi quyidagicha
izohlangan: “fasohat - so‘zning ochiq, ravshan, chiroyli va qoidalarga muvofiq
bo‘lishi” [6, 335]. Navoiy asarlari uchun boshqa bir lug‘atda esa
fasih
guftorlig‘
“chiroyli, yoqimli va ravshan so‘zlashlik” deb izohlangan [7, 636]. “O‘zbek tilining
izohli lug‘ati”da
fasohat
so‘zi quyidagicha talqin qilingan: “Chiroyli va yoqimli
so‘zlash qobiliyati, nutqning aniq va ravonligi” [8, 334].
Alisher Navoiy fasohatli
tilni va nutq sohiblarini
fasih
zabon, ilmning
fasihrozi, fasih tili bila so‘zlovchi,
fasihguftor
kabi tushunchalar bilan ataydi.
Masalan, “Majolis un-nafois”da shunday fikrlar bor:
“Mavlono Qavsariy - Buxorodindur. Qabuliyatlik, xush suhbat, shiringo‘y va
fasih zabon va donishmand kishi erdi”
[8, 51].
Ilmiy-amaliy anjuman materiallari Andijon, 4 may 2020 y.
9
Turkiy tilning yashirin qolgan sirlari, chiroyi va afzalliklari borasida hazrat
Navoiy shu jumlalarni yozadi:
“Va filhaqiqat agar kishi yaxshi mulohaza va taammul qilsa, chun bu lafzda
muncha vus’at va maydonida muncha fus’hat topilur, kerakkim, munda har nav’
suxanguzorlig‘ va fasihguftorlig‘ va nazmsozlig‘ va fasonapardozlig‘ osonroq
bo‘lg‘ay va voqe’ osonroqdur
[1, 19].
Misollardagi
fasohat
so‘zining asosiy ma’nolari hozirda nutq madaniyati deb
yuritilayotgan tushuncha mazmuniga mos keladi. Alisher Navoiyning fasohatli
nutqni yuzaga keltiruvchi ijobiy omillar to‘g‘risida fikrlari ko‘p. Xususan, lisoniy
omillarga keng o‘rin berilgan. Bular quyidagilar:
1.
Nutq mazmunli, ma’noli bo‘lishi kerak. Navoiy daqiq so‘zini
“sermazmun, teran ma’noli” ma’nosida qo‘llagan:
“
Bular ul hazratning daqiq
so‘zin yo anglamay, yo anglasalar buyurulgan yo‘sun bila amal qilmay.”
[1, 35].
2.
So‘z qisqa bo‘lishi lozim, chunki so‘z qancha cho‘zilsa,
kamchiligi
ham shuncha ko‘p bo‘ladi, ko‘p so‘zdan ko‘p ayb topadilar:
Bermas tatvil chun suxandon so‘zga,
Qil muxtasar ulcha bo‘lgay imkon so‘zga,
Ko‘p ayb topar kimsa farovon so‘zga,
Chun chekti uzoqqa, yetti nuqson so‘zga.
[9, 202].
Darhaqiqat, “Chin so‘z - mo‘tabar, yaxshi so‘z - muxtasar”.
3.
Nutq rang-barang, ifodalarga boy bo‘lishi kerak. Navoiy ifodala nutq
so‘zlamoq tushunchani
balog‘atko‘sh
so‘zi orqali izhor qiladi:
Demonkim, so‘z ayturga balog‘atko‘sh o‘l,
Nafsingga saloh istar esang xomo‘sh o‘l.
[6, 208].
4.
Turkiy til boy bo‘lgani jihatdan bir tushunchani ifodalash uchun
ko‘plab ma’nodosh so‘zlarga ega
ekanligini isbotlagan shoir, so‘z takroridan
qochishga, so‘z yoqimliligiga putur yetkazmaslikka chaqiradi:
Bir deganni ikki demak xush emas,
So‘z chu takror topdi, dilkash emas.
Alisher Navoiyning notiqlik, nutq madaniyati va odobi haqida aytgan
quyidagi fikrlari g‘oyat qimmatlidir:
“Tilingni ixtiyoringda asrag‘il, so‘zungni ehtiyot bila degil. Mahallida aytur
so‘zni asrama, aytmas so‘z tegrasiga yo‘lama. So‘z borkim, eshituvchi tanig‘a jon
kiyurur va so‘z borkim, aytg‘uvchi boshin yelga berur. Tiling bila ko‘nglungni bir
tut, ko‘ngli va tili bir kishi aytg‘on so‘zla but. So‘zni ko‘nglungda pishqormaguncha
tilga kelturma, harnakim ko‘nglungda bo‘lsa tilga surma. Agarchi tilni asramoq
ko‘ngulga mehnatdur, ammo so‘zni sipamoq boshqa ofatdur. Aytur yerda unutma,
aytmas yerda o‘zungni mutakallim tutma. Aytur so‘zni ayt, aytmas so‘zdin qayt.
Oqil chindin o‘zga demas, ammo barcha chinni ham demak oqil ishi emas”.
[10,
129].
Bugungi kun o‘quvchisi uchun hech bir izohsiz, ochiq-oydin tushunarli
bo‘lgan bu purma’no tanbehlarda nutq ma’daniyatining eng muhim talablari o‘z
aksini topgan.
Nutq madaniyati va o
‘zbek tilshunosligining dolzarb muammolari
10
Umuman, Alisher Navoiyning so‘zning qudrati,
muqaddasligi haqidagi
fikrlari, notiqlik va nutq madaniyati yuzasidan bildirgan mulohazalari, o‘gitlari
yoshlar ta’lim-tarbiyasi, insonlarning ma’naviy kamoloti uchun xizmat qiladi.
Adabiyotlar:
1.
Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. 16-jild. -Toshkent: Fan, 2000.
2.
Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. 9-jild. -Toshkent: Fan, 1992.
3.
Alisher Navoiy. Hayrat ul-abror. -Toshkent: G‘.G‘ulom nomidagi “Adabiyot va
san’at nashriyoti”, 1989.
4.
Islamov O‘. Alisher Navoiy asarlarida nutq madaniyati talqini: filol. fan. nom.
dissertatsiya avtoreferati. -Toshkent: 2011, -B.29.
5.
Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. 14-jild. -Toshkent: Fan, 1998.
6.
Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lug‘ati. III jild. -Toshkent: Fan, 1984.
7.
Navoiy asarlari lug‘ati. -Toshkent: G‘.G‘ulom nomidagi “Adabiyot va san’at
nashriyoti”, 1972.
8.
O‘zbek tilining izohli lug‘ati. 1V jild. -Toshkent: “O‘zbekiston milliy
ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2007.
9.
Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. 15-jild. -Toshkent: Fan, 1999.
10.
Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. 14-jild. -Toshkent: Fan, 1998.
Do'stlaringiz bilan baham: 
