Normatov matematikatarixi

IVbob.g`ozirgizamono’`zbekmatematiklariqayotiva ijodidan namunalar

ªoriNiyoziyToshmuqammadNiyozovich

ªori Niyoziy Toshmuqammad Niyozovich (02.09.1897-17.03.1970) - o’`zbek pedagogi, O’zbekiston Fanlar Akademiyasining akademigi (1943), O’zbekiston Fan- larakademiyasibirinchiprezidenti(1943-1947)O’zbekistondaxizmatko’`rsatganfan arbobi (1939), Davlat mukofoti laureati (1952).

ªori Niyoziy Peterburgdagi “Krug samoobrazovaniya” nashriyoti tabiatshu- noslik bo’`limini (1911-1915) sirtdan muvaffaqiyatli bitirib, boshda Far¼ona shaxar xazinasida blanka to’`ldiruvchi va sudda tarjimon bo’`lib ishladi. So’`ngra (1917) res- publikada birinchi o’`zbek maktabini tashkil qildi. O’zbek tilida darslik etishmasligi- danruspedagoglarimaslaxatibilanyangimaxalliymaktablaruchun“Tabiatdanbir parcha”(1919) darslik, qo’`llanma va metodik maqolalar yoza boshladi.

ªori Niyoziy SAo’U fizika – matematika fakulьtetida (1926-1929) o’`qiyotganida o’`zbek tilida birinchi bo’`lib matematikadan shu universitetda dars bera boshladi. Xar bir darsga puxta tayyorlanib ilmiy, metodik maqolalar, qo’`llanmalaryozaboshladi.Texnikumvaoliyo’`quvyurtlariuchun“Tekislikanaliti- kasi” (1928), “Trigonomatriya va uning kosmografiyaga tatbiqi” (1929), “Sistemali qisob” qo’`llanmasi (1932; 4- nashri), “Simstemali trigonametriya kursi” (1973) kabi darslik va qo’`llanmalar yozdi. Ko’`pgina asarlari qayta-qayta nashretilib, mazmun

82

vasifatiyaxshilanibbordi.Bungaanalitikgeometriyadanqo’`llanmavadarsliklar

(1928,1967),“Differentsialvaintegralqisob”(1939)kabikitoblarmisolbo’`laoladi.

ªori Niyoziy o’`z ustida tinmay ishlab bilim darajasini kengaytirdi. O’zi o’`qigan universitetda o’`qituvchi (1926-1931), professor (1931) va rektor (1931-1933) bo’`lib ishladi.O’rtaOsiyoPaxtachilikirrigatsiyapolitexnikainstituti,Toshkentdavlatppe- dagogika instituti, SAo’U va boshqa Oliy

o’`quvyurtlarida(1934-1936)–oliymatematikakafedralariniboshqardivalektsiyalar

o’`qidi.O’zbekistonmaorifxalqkomissari(1937-1943)O’zbe-

kistonfanlarakademiyasiprezidiuma’zosi(1946-1960),fantarixijaqonAkademiya- sining muxbir a’zosi (1968-1970) bo’`ldi.

ªori Niyoziy matematika – pedagogika adabiyot va publitsistika, falsafa va axloqqa oid ommabop kitoblar va maqolalar yozdi. O’zbek madaniyati uzoq tarixiy taraq- qiyotga egaligini va xozirgi davrda gullab-yashnayotganini o’`z asarlarida etarli tas- virlay oladi.ªadimgi qo’`lyozmalar va bir qancha arxeologik qazilmalarni tadqiq etish natijasidayaratgan“Ulu¼bekvauningilmiymerosi”(1950),“Bosibo’`tilganyo’`lqa- qida muloqazalar”(1967, 1970), “O’zbekiston xalqlari tarixi” kabi asarlarida o’`zbek xalqi o’`tmishida yaratgan boy madaniy merosini oddiy, ravon va tushunarli tilda yozdi.“Xayotmaktabi”(1964,1966)kitobidaO’zbekistondafanvamadaniyatqurili- shidaaktivishtiroketganolimlar,jamoatarboblarivashaxsano’`zmeqnatfaoliyati- ga doir ma’lumotlardan esdalik sifatida foydalandi.

ªori Niyoziy 1917 yilda Far¼onada birinchi boshlan¼ich maktabini ochdi va unda dars berdi. 1920 yil ªo’`qonda pedagogika texnikumi ochdi va 1925 yilgacha unga direktorlik qildi. U 1925 yil O’rta Osiyo davlat dorilfunining fizika matematika fakulьtetiga o’`qishga kirdi va uni 1929 yili tugatdi . Dorilfununda o’`qib yurganida quyikursstudentlarigadarsxamberdi.ªori–Niyoziyyangitipdagimaktablaruchun o’`zbek tilida darsliklar, o’`quv qo’`llanmalar va metodik ko’rsatmalar: “Tabiatdan bir parcha” (Far¼ona, 1919), “Ochiq qavoda amaliy mash¼ulot” (Samarqand, 1927), “To’¼ri chiziqli trigonometriya” (Toshkent, 1929) va “Trigonometriyaning sistema- tik kursi” (Toshkent, 1930) va shu kabi boshqa asarlar yozdi.

ªori-Niyoziy birinchi bo’`lib “Ruscha-o’`zbekcha matematika terminlari lu¼ati”nituzdivao’`zbektilidaoliymatematikaningboshlan¼ichbo’`limlari–anali- tikgeometriya,differentsialvaintegralqisob,differentsialtenglamalardarsliklarini yaratdi. Uning 1928 yili arab alifbosida “Analitik geometriya asoslari”, 1931yili “Te- kislikda geometriya”, 1932 yili “Fazoda analitik geometriya” va “Matematik analiz asosiy kursi” nashr etildi.

ªori-Niyoziy ajoyib pedagog edi. Uning shogirdlaridan bir gruppasi far¼onalik “13ªaldir¼och”nomibilanmashxur.Ulardanyirikmutaxassislaretishibchiqqan.Bu- lardan O’zbekiston Fanlar Akademiyasi akademigi T.Z.Zoqidov, Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat Pedagogika institutining professori R.K.Otajonov va boshqlar.

ªori-Niyoziyijodidamatematika,astronomiya,fan,madaniyatvamaoriftarixi katta o’rin tutadi. 1950 yili Moskvada rus tilida uning “Ulu¼bekning astronomiya maktabi” nomli monografiyasi bosilib chiqdi. Unda Ulu¼bek astronomiya makta-

83

biningvujudgakelishitarixi,bumaktabvaUlu¼bekningrasadxonasidaolibborilgan kuzatishlar, rasadxonaning asosiy quroli – sekstantning tuzilishi, ishlash printsiplari- ni batafsil bayon qilgan.