Нормал физиология курсига кириш

 
Юракдан ташқари бошқарув механизмлари. Юрак иннервацияси-юракка МНСдан 
симпатик ва парасимпатик (адашган нерв) нервлар орқали келувчи импулслар ҳисобига 
амалга оширилади. Бўлмачалар ва чап қоринча якка сезувчи нерв толаларидан ѐзиб 
олинган электрик ҳодисалар шуни кўрсатадики, уларда якка типдаги механорецепторлар 
мавжуд экан. Кучли чўзилишларни А- рецепторлар, кучсиз чўзилишларни эса Б- 
рецепторлар сезар экан. Бу ихтисослашган рецепторлар толалари адашган нерв таркибида 
боради. Бундан ташқари яна эркин нерв охирлари бўлиб, улар эндокард остида 
жойлашган бўлиб, симпатик нерв таркибида боради ва оғриқ сезгиси хақида сигналлар 
юбориб туради. Барча вегетатив нервлар сингари, юрак нервлари ҳам икки нейрондан 
таркиб топган. Симпатик нерв системасининг биринчи нейрони орқа миянинг юқориги 
бешта кўкрак сегменти ѐн шохларида жойлашган. Бу нейронларнинг ўсимталари бўйин, 
юқори кўкрак ва асосан юлдузсимон чигал тугунларда туташадилар. Бу тугунларда 
симпатик нервларнинг иккинчи нейрони жойлашган, ўсимталари эса нафақат миокардни, 
балким ўтказувчи тизмни ҳам иннервация қилади. 
Узунчоқ мияда адашган нервнинг ядроси жойлашган, уларнинг аксонлари чап ва 
ўнг нервлар таркибида юракка келиб метасимпатик нерв мотонейрон билан синапслар 
ҳосил қилади. Ўнг адашган нерв толалари асосан ўнг бўлмачага боради. Миокардни, 
коронар томирларни ва синус тугунини (жуда кўп) иннервация қилади. Чап адашган нерв 
метасимпатик нервлар орқали атрио-вентрикуляр тугунда тугайди. Агар тажрибада ўнг 
адашган нерв таъсирланса асосан юрак уришлар сонига таъсир этади. Чап адашган нерв 
таъсирланса бўлмача коринча ўтказувчанлигига таъсир кўрсатади.
1845 й ака-ука Э. ва Г.Веберлар биринчи бўлиб, адашган нервнинг юракка 
таъсирини кўрсатиб беришган. Улар бу нервлар таъсир этилганда юрак иши 
секинлашганини ва хатто диастолада бутунлай тўхтаб қолганлигини кузатишган. 

---

79 
Адашган нервни қирқиб, периферик учини электр токи билан таъсир этилса, юрак 
қисқаришлари секинлашади. Бу таъсир манфий хронотроп эффект дейилади. Бир 
вактнинг ўзида юрак қисқаришлари амплитудаси пасаяди. Бу ходиса манфий инотроп 
эффект деб аталади. Юракда қўзғалишларнинг ўтиш тезлиги камаяди. Бу эса манфий 
дромотроп эффект деб аталади. Юрак мускулларининг қўзғалувчанлиги камаяди-бу 
ходиса манфий батматроп эффект деб аталади.
Адашган нерв узоқ вақт таъсирланса, юрак қисқаришлари тўхтайди, таъсирот яна 
давом эттирилса юрак қисқаришлари яна аста-секин тикланади. Бу ходиса юракнинг 
адашган нерв таъсиридан сирпаниб чиқиб кетиши деб аталади.
Симпатик нервни юрак фаолиятига таъсирини биринчи булиб ака-ука Ционлар 
(1867), сунгра И.П.Павлов ва В.Гаскелл бир вақтда ўрганганлар. Симпатик нерв ҳам 
парасимпатик невр сингари юрак фаолиятини барча кўрсаткичларига таъсир этади. Фақат 
унинг таъсири қарама-қарши йўналишда бўлади, юрак қисқаришлар сони ортади. Бу 
мусбат хронотроп эффектдир. Қоринча ва бўлмачалар қисқариш кучи ортади мусбат 
инотроп эффект, юракда қўзғалишлари ўтиши тезлашади-мусбат дромотроп эффект, юрак 
мускулларини қўзғалувчанлиги ортади-мусбат батматроп эффектлар қўзғатилади.
Бир вақтнинг ўзида иккала нерв (симпатик ва парасимпатик) таъсирланса, 
парасимпатик нерв таъсири устунлик қилиб, юрак уриши секинлашади.
Ҳар иккала нервнинг периферик қисмларини таъсирлаганда келиб чикадиган 
ўзгаришлар асосида – биологик фаол моддалар ишлаб чиқарилиши туради. Булар 
ѐрдамида қўзғалишлар узатилади. Бу ҳодисани биринчи бўлиб 1921 й олим О.Леви
тажрибада топган. У икки тармоқли канюлага иккита ажратиб олинган бақа юрагини 
ўрнатади. Битта юракнинг адашган нерви периферик қисми кучли таъсирланганда юрак 
уришлари тўхтаб қолади. Маълум вақт ўтгач иккинчи ажратиб олинган юрак ҳам тўхтаб 
қолганини кузатди. Ҳар иккала юрак ҳам битта умумий эритма билан уланган эди. 
Таъсирланган юрак нерв охирларидан чиққан модда иккинчисига ҳам эритма орқали ўтиб
таъсир этади. Бу модда ацетилхолин эди. Агар симпатик нерв таъсирланса, юрак 
уришлари тезлайди. Унинг охиридан эса адреналин ѐки норадреналин ишлаб чиқарилади.
Адашган нерв охирларида ажралиб чиққан ацетилхолин қон ва тўқималарда 
бўладиган холинэстераза ферменти таъсирида тез парчаланиб кетади. Шунинг учун ҳам 
ацетилхолин махаллий таъсир кўрсатади. Норадреналин эса нисбатан секин парчаланади, 
унинг таъсири узоқрок давом этади.