Нормал физиология курсига кириш

 
Сенсор тизимларнинг ўзаро алоқаси. Сенсор тизимларнинг ўзаро алоқаси спинал, 
ретикуляр, таламик ва пўстлоқ даражасида юзага чиқади. Айниқса сигналлар 
интеграцияси ретикуляр формацияда рўй беради. Бош мия пўстлоғида олий тартибли 
сигналлар интеграцияси амалга оширилади. Пўстлоқ нейронларини кўплаб носпецифик ва 
сенсор тизимлар билан бўлган алоқаси ҳар хил комбинацияланган сигналларга жавоб бера 
олиш имконини туғдиради. Айниқса бу хусусият мия катта ярим шарлари ассоциатив 

---

197 
бўлимидаги нерв ҳужайраларида яққол намоѐн бўлади. Улар юқори пластиклик хоссасига 
эга бўлиб, бу нарса доимо янги образларни танишида ѐрдам беради. 
Бош мия пўстлоғидаги сенсораро (кросс-модал) ўзаро алоқа «дунѐ карта»-сининг 
шаклланишида муҳим аҳамият касб этади. 
Ҳид билув тизими. Ҳид билув тизимининг рецепторлари. Юқори бурун йўлларида 
ҳид билув рецепторлари жойлашади. Ҳид билув эпителийси бош нафас йўлларида 
жойлашиб 100-150 мкм қалинликда бўлиб, диаметри 5-10 мкм бўлган рецептор 
ҳужайраларни ушлайди. Одамларда ҳид билув рецепторларининг умумий сони 10 млн га 
яқин бўлади. Ҳар бир ҳид билув ҳужайрада сферик кенгайган қисми бўлиб, унда эса 10 
мкм узунликдаги 6-12 тагача киприкчалари бўлади. Киприкчалар ҳид билув безлари ҳосил 
қилган суюқ муҳитда тебраниб туради. Бундай киприкчаларнинг бўлиши уларни ҳид 
таратувчи моддалар молекуласи билан алоқада бўлувчи юзасини ўн маротабага оширади. 
Ҳид билув ҳужайрасининг сферик кенгайган қисми унинг муҳим цитокимѐвий маркази 
бўлиб ҳисобланади. 
Ҳид билув рецептор ҳужайраси-биполяр ҳужайра бўлиб, киприкчалар ҳужайранинг 
апикал қутбида жойлашган бўлса, унинг базал қисмидан эса миелинсиз аксон бошланади. 
Рецепторлар аксоннинг ҳид билув нервини ҳосил қилади, сўнгра бу нерв мия суяги 
асосига кириб, ҳид билув пиѐзчасини ҳосил қилади. Таъм билув ҳужайралари каби ҳид 
билув ҳужайралари ҳам доимо янгиланиб туради. Ҳид билув ҳужайралари 2 ойга яқин 
ҳаѐт кечиради. 
Ҳид таратувчи моддаларнинг молекуласи ҳаво оқими билан ѐки овқат истеъмол 
қилаѐтганда оғиз бўшлиғидан ҳид билув безлар ишлаб чиқарган шиллиқ моддага тушади. 
Тез-тез нафас олиш молекулаларни шиллиқ моддага келишини тезлаштиради. Шиллиқ 
моддада ҳид таратувчи моддаларнинг молекуласи қисқа вақтга ҳид билув рецептори 
бўлмаган оқсиллар билан бирикади. Айрим молекулалар эса ҳид билув рецепторининг 
киприкчаларига етиб бориб, у ердаги хид билув рецепторларини оқсиллари билан 
бирикади. Бунинг натижасида ҳид билув оқсиллари фаоллашади, шундан сўнг ц АМФ 
синтез қилувчи аденилатциклаза ферменти фаоллашади. Цитоплазмада ц АМФ 
концентрациясининг 
ортиши 
рецептор 
ҳужайраларни 
мембранасида 
натрий 
каналларининг очилишига олиб келади, бу ўз навбатида рецептор потенциалнинг 
генерализациясига олиб келади.
Ҳид
билув ҳужайралари миллиондан ортиқ ҳар хил ҳид таратувчи моддалар 
молекуласини ажрата олади. Шундай бўлса ҳам, рецептор ҳужайраларнинг физиологик 
қўзғалиши шу ҳужайра учун ҳарактерли бўлган молекула юзага чиқади, аммо ҳид 
таратувчи моддаларнинг спектри жуда кенгдир. Лекин бу спектр ҳар хил ҳужайралар учун 
бир хил бўлиши мумкин. Шундан бўлса керак 50% и ортиқ ҳид таратувчи моддалар 
ҳоҳлаган иккита ҳид билув ҳужайралар учун умумий бўлади.
Яқингача тадқиқотчилар паст даражадаги молекулаларни ажратиш уларнинг 
мембранасидаги кўплаб ҳид билув рецептор оқсилларини бўлишига боғлиқ, деб 
ўйлардилар. 
Ҳозирда шу нарса маълум бўлдики, ҳар бир ҳид билув рецептор ҳужайра 
мембранасида фақат бир хил оқсил бўлади. Битта оқсил турли хил ҳид таратувчи 
моддалар молекуласи билан боғлана олади. 
Электроолфактограмма. Ҳид билув эпителийси юзасидан ѐзиб олинган суммар 
электр потенциалига электроолфактограмма деб аталади. Бу монофазали негатив тўлкин 
бўлиб амплитудаси 10 мв гача етади ва бир неча секунд давом этади. Баъзида 
электроолфактограммада потенциалнинг позитив оғишларини ҳам пайқаш мумкин, агар 
узоқ вақт давомида таъсир этилганида катта негатив тўлқин ѐзиб олинади.