Нопедагогик олий таълим муассасаларини битирган ва таълим тизимида педагогик фаолият олиб бораётган Андижон Давлат Университети Иқтисодиёт назарияси кафедраси доценти Хабибулло Қўчқаровнинг “Иқтисодиёт назарияси” фани таркибида “Иқтисодиёт назарияси

Ibn Sinonin’ xaliqtin’ ma’deniy turmisi haqqindag’I ko’z qaraslari
M ashshoiyyunlik etikashunosligining taǵı b ir ullı wákili Forobiyning shákirti Ibn Sino bolıp tabıladı (980—1037). Ibn Sinoning etikalıq qarawları tiykarınan «Etika ilmiga tiyisli qollanba», «Minnet tap 'g'risida qollanba». «Nafsni pákize tutıw tap 'g'risida qollanba», «Ádalat haqqında kitap», «Turar orınlardaǵı ilajlar» sıyaqlı dóretpelerinde hám zamanlasları menen alıp barǵan m unozara-jazıwmalarida o 'z salamatlelengen. Ibn Sino etika ilmining ámeliy filosofiya quramındaǵı ornın anıqlap alıwǵa ıntıladı. «Hakimlarning, — dep jazadı oqımıslı shákirti Bahmanyor al-Ozarboyjoniy menen tartıs -jazıwmasida,- filosofiya teoriyalıq hám ámeliy boladı, degenin filosofiya ámeliy-etikalıq boladı, dep túsinbew kerek. Sebebi ámeliy etikanıń bunday kórinetuǵın boMish jaǵdayı filosofiya degeni emes, zero, salıstırıwiy ilmiy tájriybe etikalıq ilmiy tájriybeden m utlaqo o 'zga bolıp tabıladı... Filosofiya ámeliy hám teoriyalıq bólimlerge bolınar eken, sonday eken, onı (ámeliy filosofiyanı ) etika menen áynelashtirilmaydi. Sol sebepli (onı ) etika ilmi degen m a'qul». 1 Kórinip turıptı, olda, Ibn Sino etikashunoslikni ámeliy filosofiya, yaǵnıy teoriya ekenin dane 'kidlaydi hám etikanı onıń izertlew obiekti retinde tariyplaydi. Ibn Sino o 'z dóretpelerinde bir qansha etikalıq pazıyletlerge ta 'rif beredi. Mısalı, minez-qulıqtıń tazalıǵı, himm at, ǵayratlılıq, ádalat, saqıylıq, qánaat, qatańlıq, sadıqlıq, uyat, kem tarlikvaboshqalarshularjum lasidan bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, oqımıslı olardıń hákisi bolǵan — o 'g'rilik, jalǵanshılıq, fisqu Fasod, jerkenish, qızǵanshaqlıq, kek, bo 'hton, shıdamsızlıq, tákabbirlik, ladanlıq sıyaqlı illetlerdi de xarakteristikalaydı ; hár eki túrdegi usı túsiniklerdiń bir-biri menen baylanıslılıǵın, bir-birine o 'tib turıwın hám bunday baylanısıw unamlı hoi ekenin dane 'kidlaydi. Ustazları dástúrlerineni dawam ettirib, hár bir etikalıq pazıylet eki kemshilik aralıǵinda bo 'ladi, yaǵnıy o 'rtalik ayrıqshalıqına iye, deydi. Dem ak, etikashunosiik ilmida tek pazıyletler emes, bálki iilatlar da o 'rganilishi zárúr. Oqımıslı tasalamat uf filosofiyası hám tasalamatufiy etikashunoslikka arnawlı bir m a'noda tiyisli dóretpeler de jarattı. Zero, ol biykarǵa Shayıq ur-Baslıq, yaǵnıy shayıqlardıń baslıǵı degen atalǵan emes. Buǵan baylanıslı onıń m ashhur «Íshqı qollanbası» dıqqatqa ılayıq. Odaǵı tiykarǵı mashqala 1 Ibn Sino. Bahmanyor al-Ozarboyjoniy menen tartıs. A. Dárwishiy awdarması. «Sogiom áwlad ushın» jumali, 1996 -jıl, 3—4-sanlar. www. ziyouz. com kitapxanası — kámal insan máselesi. Ibn Sinoning pikirine kóre, Jaratqanǵa muhabbat adam ni insan zoti uqıplı bolǵan kámallıq dárejesine alıp shıǵadı. Yaǵnıy ruhning tómen kúshleri hám bólimleri onıń danıqlı hám ullı kúshleri hám de umtılıwları menen jaqınlıqta bolıp, olar tásirine túsiwi nátiyjesinde pazıylet kásip etedi. Bul pikir, Allaǵa m uhabbat tek tarkidunyochilik arqalıǵana emes, bálki rosmana insaniyliq turmısda da ro 'yobga shıǵıwı múmkinligin ańlatadı. Sol sebepli «Íshqı qollanbası»dagi bul sıyaqlı o 'rinlarni naǵısbandiya jol menentining payda bolıwında dáslepki ideologik tiykar, um um an, ta sa w ol f filosofiyası hám etikashunosligi úsh ol n dáslepki teoriyalıq tiykarlardan boldı, deyiw m um ashıw. Ibn Sino táǵdir máselesine de ayriqsha yondashadi. Ol Navaiydıń «Til ut-tayr» dástanında Xudoga jetiwgen shayıqlardan biri retinde suwretlengen Abu Said ibn Abul X ayr M ehaniy menen m unozarayozishmasida Alla hesh qashan qandayda bir-bir gey birewge yom az waqıtlıq, jaman táǵdir istamasligini, kimning táǵdiri yom az waqıt b o 'lsa, buǵan onıń ózi baslawshılıǵın, yaǵnıy insannıń qılmısları onıń táǵdiri ekenin aytıp, sonday deydi: «Túp al-Hakim (yaǵnıy Alla ) inoyatiga kóre, dunyada ámeldegi bolǵan jamanlıq — álem dıń m aqsadi emes. Álemdiń túp m urodi jaqsılıq bolıp tabıladı, jamanlıq emes! ». Ullı watanlasım ız savob hám aqob (jaza ) máselesinde de m ohiyatan tasalamat ufiy jóneliste pikir júrgizedi.

2. Ósip kiyatırǵan jetkinshek salamatlıǵı hám turmıs tárizine unamsız tásir kórsetiwshi faktorlardıń aldın alıw maqsetinde dane lim mákemeleri administraciyası hám medicinalıq xızmetkerlerdiń sheriklikte atqaratuǵın wazıypalarınan taǵı biri oqıw -tárbiya processinde studentlerge salamat turmıs tárizi tuwrısında bilim beriw, olardıń tiykarǵı komponentlerin ámelge asırıw ushın tiyisli ko nikma hám ilmiy tájriybelerdi payda etiw hám olardı unamlı hám paydalı ádetlerge aylandırıwdan ibarat. Onıń ushın sabaq processinde hám sabaqtan tısqarı waqıtlarda, tárbiyalıq saatlarda «Salamat turmıs tárizi» tuwrısında maǵlıwmatlar beriliwi kerek. Atap aytqanda, salamat turmıs táriziniń teoriyalıq tiykarları hám principlerı quramına Abu Ali ibn Sinoning salamat turmıs tárizine tiyisli qarawları hám pikirleri, salamat turmıs tárizine unamlı hám unamsız tásir kórsetetuǵın faktorlar, salamat turmıs táriziniń tiykarǵı kórsetkishleri, sonıń menen birge, salamat turmıs tárizine miynet ; hám turmıs sharayatları tásiri, ruwxıylıq hám mádeniyat daǵı áhmiyeti, bos waqıttı tuwrı shólkemlestiriw, shaxslararo munasábetler hám psixogigiyenani ámelge asırıw, ıskerlik dinamikası, sharshaw hám sharshawdıń aldın alıw sıyaqlı máseleler kiredi. Salamat turmıs tárizin qáliplestiriw maqsetinde shınıǵıw, dene tárbiyası hám sporttıń ornı, zıyanlı ádetlerdiń aldın alıwda salamat turmıs táriziniń áhmiyeti, átirap -ortalıqtı qorǵawdıń insan salamatlıǵına tásiri jaslar sanasına sińiriledi.

Abu Ali ibn Sino «Adamlar salamatlıǵı sırtqı sharayat menen bekkem baylanısqan» degende tábiyaattı naǵız ózi ayrıqshalıqın názerde tutqan bolıwına shubha etpese de boladı. Tárbiyalıq áhmiyeti delingende sap haqıyqıy tábiyaattı kisilerde adamgershiliklilik, álpayımlıq, bag'rikenglik, watanparvarlik, ullılıq, álpayımlıq sıyaqlı etikalıq páziyletlerdi oyatıw hám qáliplestiriw qásiyetleri túsiniledi. Tábiyaat qo'ynida yamasa teztez ol menen birge bolıw insanlaming jasından qaramastan olarda insaniyliq pazıyletlerdiń jetilisiwine járdem beredi. Jámiyette gúzetiletuǵın psixik jarlılıq, biyparqlıq, turpayılıq, qızbalıq, reyim-bliafqatsizlik, jırtqıshlıq sıyaqlı illetlerdiń háwij alıw sebeplerinen biri de kisilerdi jasalma (texnogen) ortalıqqa túsip, tábiyaattan ajralıp qalǵanlıqlarınan bolıp tabıladı. Tábiyaattıń estetik áhmiyeti kútá úlken bolıp tabıladı. Insan daǵı barlıq gózzallıq, jetiliskenlik, muzıka, suwretleytuǵın kórkem óner, nama -navo sezimleri hám olarǵa bolmagan mútajlikleriniń negizinde tábiyaat jatadı. Tábiyaat daǵı jap-jasıl oypatlıqlar, tınıq suwlı bulaq hám saylar, purviqor tawlar, sheksiz keńlikler, reń-barang guller, xoshhawaz hám shıraylı qus insan ushın tek ma’deniy naǵıymetler deregigine emes, bálki uzınnan uzaq dóretiwshilik, gózzallıq, talǵam hám psixik quwat deregidirlar. Insan da fizikaliq, ruwxiy átirap tabiiy ortalıq menen ajıralmas bogiiq eken. Ol tiri organizm retinde kitapxanası óz bar ekenligin támiyinlew ushın mudami tábiyaat menen zat, energiya hám informaciya alısıp turıwǵa májbúr bolıp tabıladı. Bul degen sóz, insan tábiyaattı strukturalıq bólegi retinde ol menen birge, onı ishinde ámeldegi bóle aladı bolıp esaplanadı. Insannıń tábiyaatqa tásiri basqa aktiv boMmagan janzatlar (ósimlik hám haywanot) tásirine salıstırǵanda aktiv hám xarakteri tárepten tupten parıq etedi. Yaǵnıy, insan sanasın sebepli tábiyaattı óz mútajligi hám maqsetine muwapıq tárzde ózgertiw hám maslastırıw múmkinshiligine iye. Tábiyaat menen bolatuǵın munasábetlerde insanǵa aktivlik hám basqa tiri janzatlar arasında jetekshilik qılıw huqıqın beretuǵın faktor insan sanasın social ortalıqta, yaǵnıy jámiyette qáliplesedi. Joqarıdaǵı pikirlerden kelip shıǵıp insandı eki, yaǵnıy tábiy jáne social ortalıqlardıń jemisi bolǵan bioijtimoiy janzat dep ataw múmkin. Insanda da ma’deniy (dene) hám psixik (ań) mánis sáwlelengen bolıp tabıladı. Ol tiri janzat retinde tábiyaat jemisi, sanasın sebepli bolsa social ortalıq (jámiyet) jemisi esaplanadı. Ózleriniń biologiyalıq qásiyetleri, social poziciyaları hám basqa sharayatlarına kóre túrlishe ongga iye bolǵan kisiler birge adamlıq jámiyetin quraydılar. Bunnan kórinip turıptı, olda, insan tábiyaat menen jámiyet ortasındaǵı baylaw kópir wazıypasın oteydi. Bunnan taǵı sonday juwmaq da kelip shıǵadıki, insan tábiyaattı ajıralmas strukturalıq bólegi bolǵanlıǵı ushın olar shólkemlesken jámiyet de tábiyaatsız ámeldegi bola almaydı. Basqasha etip aytqanda, tábiyaat, insan hám jámiyet pútin bir sistema retinde iskerlik kórsetediler hám de olar usı sistemanıń strukturalıq bólimleri bolıp esaplanadılar. Usı orında sonı da este tutıw zárúrki, sistemanıń komponentlerinen biri bolǵan jámiyet ań sebepli ma’deniy bolmıstıń eń joqarı rawajlanǵan forması esaplanadı. Ol bir qatar ayriqsha ishki social nizamlıqlar tiykarında rawajlanadı. Mine sol nizamlıqlardı sistemanıń basqa komponent (tábiyaat hám insan ) lari rawajlanıwına tosıq bolmawi ekologiyalıq tárepten zárúrli áhmiyetke iye. Ekenin aytıw kerek, hár qanday sistemanıń turaqlılıǵın komponentlerdiń óz-ara múnásip túrde rawajlanıwı hám olar arasındaǵı munasábetler teń salmaqlılıqlasqan jaǵdayda boMishini talap etedi, keri jaǵdayda sistema buz'ladı hám túp qásiyetlerin joǵatadı. www. ziyouz. com kitapxanası Joqarıdagilardan tómendegi juwmaqlardı qılıw múmkin:

• Jer planetası hám odaǵı tábiyaat hám de turmıs forması insanǵa belgili boMgan Dunyada birden-bir bolıp tabıladı;

• tábiy bolmıs insan hám jámiettiiń birden-bir ma’deniy negizi bolıp tabıladı;

•tábiyaat, insan hám jámiyeti pútin sistema dep qaray, olardı birge úyreniw zárúr;

• bul sistemanıń qandayda bir-bir komponentindegi ózgeris onıń basqa komponentlerinde adekvat tárzdegi unamlı yamasa unamsız ózgerislerdiń júz beriwine alıp keledi.

Orta ásirler etikashunosligida Iranlıq oyshıl Abu Bakr ar-Roziy (865— 925) ta 'lim oti o 'ziga tán orın iyeleydi. Onıń etikalıq qarawları «Maza», «Filosofiyalıq turmıs tárizi», «Psixik shıpakerlik kásibi», «Baxıt hám párawanlıq belgileri» sıyaqlı kitaplarında salamatlelengen. Ar-Roziy etikashunoslikni insanda uyańlıqtı tárbiyalaw hám qulqı jamanlıqtı joytıw jollıq da de usılları haqqındaǵı pán dep biladi; ol kisin aqıl menen jumıs k o 'rishga, m e'yorida mazalanishga, o 'z intaların jılawlap, jıldamlıq mazaǵa omirin baxsh etpeslikka o 'rgatadi. Qullası, A r-Roziyning etikalıq qarawları, ilimiy til menen aytqanda, www. ziyouz. com kitapxanası hedonizm (mazanıń ústinligine) hám evdeym onizm ga (baxtning ústinligine) tiykarlanadı. Ol psixik shıpakerlik kásibiniń eń m uhim wazıypası insaniyliq baxıt menen bekkem baylanıslı bolǵan mazanıń mánisin biliw hám túsindiriwden ibarat dep esaplaydı : maza — tınıshsızlanıwdan qutulish. Mazanıń bir shártini párawanlıqta, ekinshi shártini bolsa ol, da m a zatqa aqıl menen jantasıwda kóredi. Raylik oyshıldıń maza haqqındaǵı ta 'lim otiga tereńrek názer taslansa, onıń Epikur qarawlarına tiykarlanǵanın ilg'ab alıw múmkin. Usı waqıtta Ar-Roziy Epikurning eliklewshisi emes, dawamshısı retinde kórinetuǵın b o 'ladi, odan talay ilgerilep ketedi. C hunonchi, Epikur insan ushın o 'zini qáweter hám xaterden, jam oat hám mámleketlik jumıslarınan alıp shaǵılısıwdı, sırtqı shárt-sharayattan ózbetinshe b o 'lishni, tábiyaat menen hamnafaslikda jasalamatdı tınıshsızlanıwdan qutulishning eń jaqsı usılı dep esaplaydı. Ar-Roziy bolsa insandı ijtim oiy aktivlikke shaqıradı, onı jámiyetke payda keltirip jasalamatǵa shaqırıq etedi. Ol dıń nazdida insan social janzat. Insan tek insaniyliq jámiyettegina etikalıq joqarılıqqa, baxıt hám párawanlıqqa erisedi. Jam iyatdan sırtda, jalǵızlıqta, jeke ózilikte insannıń jasalamatı m um ashıw emes. B ordi-yu, jasaǵan táǵdirde de yow sheshe, haywaniy, tap 'pos b o 'ladi, zero, ol biziń m avjudligim izni q ol lay lash tirad ig an, o ra sta la sh tira d ig a n insaniyliq sheriklik hám qollap -quwatlanish im konidan shette qaladı. «Psixik shıpakerlik kásibi» kitapınıń on altınshı bapta Ar-Roziy ıqtıqatiy hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxslıqtıń záleli haqqında tap 'xtaladi. Ideal dárejedegi sap diniy e 'tiqodning turmısda b o 'lishi m um ashıw em asligini ta 'kidlar eken, taqıwalıqtı tek salıstırmalı tárzde túsiniwge shaqıradı. Ol suwdı mısal keltirip, sonday deydi: «... Biz paydalanıp atırǵan suw adam lar úshek onidan pataslantirilmaganiga yamasa oǵan haywanlar, qańǵı yamasa qutırǵan ıytlar yamasa basqa yow sheshe jonivorlarning sasıǵan o 'liklari, tezaklari yamasa qustıń iplasları tushm aganiga kepillik y o 'q. Sol sebepli biz onı qanshellilik qayta -qayta tındırıp quymaylik, eń sońǵı jaǵdayı da, barlıǵı bir, eń patas, eń haram bolıp qolaveradi»1. Ar-Roziyning pikirine kóre, suwdan ichganda da, dáret etkende de olar haqqında o 'ylamaslik kerek. Zero, Alla bizdan hesh bir zattı m urakkablashtirmaslikni talap etedi. Hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxslıqqa beyim túrli-tum an diniy aǵıs lar diniy e 'tiqodni áne sonday quramalılastırıw, noinsoniylashtirish sebepli www. ziyouz. com kitapxanası kelip shıǵadı. Ar-Roziyning bunday pikirleri elege shekemge shekem o 'z etikalıq áhmiyetin joǵatǵan emes. M ashshoiyyunlik etikashunosligining taǵı b ir ullı wákili Forobiyning shákirti Ibn Sino bolıp tabıladı (980—1037). Ibn Sinoning etikalıq qarawları tiykarınan «Etika ilmiga tiyisli qollanba», «Minnet tap 'g'risida qollanba». «Nafsni pákize tutıw tap 'g'risida qollanba», «Ádalat haqqında kitap», «Turar orınlardaǵı ilajlar» sıyaqlı dóretpelerinde hám zamanlasları menen alıp barǵan m unozara-jazıwmalarida o 'z salamatlelengen. Ibn Sino etika ilmining ámeliy filosofiya quramındaǵı ornın anıqlap alıwǵa ıntıladı. «Hakimlarning, — dep jazadı oqımıslı shákirti Bahmanyor al-Ozarboyjoniy menen tartıs -jazıwmasida,- filosofiya teoriyalıq hám ámeliy boladı, degenin filosofiya ámeliy-etikalıq boladı, dep túsinbew kerek. Sebebi ámeliy etikanıń bunday kórinetuǵın boMish jaǵdayı filosofiya degeni emes, zero, salıstırıwiy ilmiy tájriybe etikalıq ilmiy tájriybeden m utlaqo o 'zga bolıp tabıladı... Filosofiya ámeliy hám teoriyalıq bólimlerge bolınar eken, sonday eken, onı (ámeliy filosofiyanı ) etika menen áynelashtirilmaydi. Sol sebepli (onı ) etika ilmi degen m a'qul». 1 Kórinip turıptı, olda, Ibn Sino etikashunoslikni ámeliy filosofiya, yaǵnıy teoriya ekenin dane 'kidlaydi hám etikanı onıń izertlew obiekti retinde tariyplaydi. Ibn Sino o 'z dóretpelerinde bir qansha etikalıq pazıyletlerge ta 'rif beredi. Mısalı, minez-qulıqtıń tazalıǵı, himm at, ǵayratlılıq, ádalat, saqıylıq, qánaat, qatańlıq, sadıqlıq, uyat, kem tarlikvaboshqalarshularjum lasidan bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, oqımıslı olardıń hákisi bolǵan — o 'g'rilik, jalǵanshılıq, fisqu Fasod, jerkenish, qızǵanshaqlıq, kek, bo 'hton, shıdamsızlıq, tákabbirlik, ladanlıq sıyaqlı illetlerdi de xarakteristikalaydı ; hár eki túrdegi usı túsiniklerdiń bir-biri menen baylanıslılıǵın, bir-birine o 'tib turıwın hám bunday baylanısıw unamlı hoi ekenin dane 'kidlaydi. Ustazları dástúrlerineni dawam ettirib, hár bir etikalıq pazıylet eki kemshilik aralıǵinda bo 'ladi, yaǵnıy o 'rtalik ayrıqshalıqına iye, deydi. Dem ak, etikashunosiik ilmida tek pazıyletler emes, bálki iilatlar da o 'rganilishi zárúr. Oqımıslı tasalamat uf filosofiyası hám tasalamatufiy etikashunoslikka arnawlı bir m a'noda tiyisli dóretpeler de jarattı. Zero, ol biykarǵa Shayıq ur-Baslıq, yaǵnıy shayıqlardıń baslıǵı degen atalǵan emes. Buǵan baylanıslı onıń m ashhur «Íshqı qollanbası» dıqqatqa ılayıq. Odaǵı tiykarǵı mashqala 1 Ibn Sino. Bahmanyor al-Ozarboyjoniy menen tartıs. A. Dárwishiy awdarması. «Sogiom áwlad ushın» jumali, 1996 -jıl, 3—4-sanlar. www. ziyouz. com kitapxanası — kámal insan máselesi. Ibn Sinoning pikirine kóre, Jaratqanǵa muhabbat adam ni insan zoti uqıplı bolǵan kámallıq dárejesine alıp shıǵadı. Yaǵnıy ruhning tómen kúshleri hám bólimleri onıń danıqlı hám ullı kúshleri hám de umtılıwları menen jaqınlıqta bolıp, olar tásirine túsiwi nátiyjesinde pazıylet kásip etedi. Bul pikir, Allaǵa m uhabbat tek tarkidunyochilik arqalıǵana emes, bálki rosmana insaniyliq turmısda da ro 'yobga shıǵıwı múmkinligin ańlatadı. Sol sebepli «Íshqı qollanbası»dagi bul sıyaqlı o 'rinlarni naǵısbandiya jol menentining payda bolıwında dáslepki ideologik tiykar, um um an, ta sa w ol f filosofiyası hám etikashunosligi úsh ol n dáslepki teoriyalıq tiykarlardan boldı, deyiw m um ashıw. Ibn Sino táǵdir máselesine de ayriqsha yondashadi. Ol Navaiydıń «Til ut-tayr» dástanında Xudoga jetiwgen shayıqlardan biri retinde suwretlengen Abu Said ibn Abul X ayr M ehaniy menen m unozarayozishmasida Alla hesh qashan qandayda bir-bir gey birewge yom az waqıtlıq, jaman táǵdir istamasligini, kimning táǵdiri yom az waqıt b o 'lsa, buǵan onıń ózi baslawshılıǵın, yaǵnıy insannıń qılmısları onıń táǵdiri ekenin aytıp, sonday deydi: «Túp al-Hakim (yaǵnıy Alla ) inoyatiga kóre, dunyada ámeldegi bolǵan jamanlıq — álem dıń m aqsadi emes. Álemdiń túp m urodi jaqsılıq bolıp tabıladı, jamanlıq emes! ». Ullı watanlasım ız savob hám aqob (jaza ) máselesinde de m ohiyatan tasalamat ufiy jóneliste pikir júrgizedi.

2. Ósip kiyatırǵan jetkinshek salamatlıǵı hám turmıs tárizine unamsız tásir kórsetiwshi faktorlardıń aldın alıw maqsetinde dane lim mákemeleri administraciyası hám medicinalıq xızmetkerlerdiń sheriklikte atqaratuǵın wazıypalarınan taǵı biri oqıw -tárbiya processinde studentlerge salamat turmıs tárizi tuwrısında bilim beriw, olardıń tiykarǵı komponentlerin ámelge asırıw ushın tiyisli ko nikma hám ilmiy tájriybelerdi payda etiw hám olardı unamlı hám paydalı ádetlerge aylandırıwdan ibarat. Onıń ushın sabaq processinde hám sabaqtan tısqarı waqıtlarda, tárbiyalıq saatlarda «Salamat turmıs tárizi» tuwrısında maǵlıwmatlar beriliwi kerek. Atap aytqanda, salamat turmıs táriziniń teoriyalıq tiykarları hám principlerı quramına Abu Ali ibn Sinoning salamat turmıs tárizine tiyisli qarawları hám pikirleri, salamat turmıs tárizine unamlı hám unamsız tásir kórsetetuǵın faktorlar, salamat turmıs táriziniń tiykarǵı kórsetkishleri, sonıń menen birge, salamat turmıs tárizine miynet ; hám turmıs sharayatları tásiri, ruwxıylıq hám mádeniyat daǵı áhmiyeti, bos waqıttı tuwrı shólkemlestiriw, shaxslararo munasábetler hám psixogigiyenani ámelge asırıw, ıskerlik dinamikası, sharshaw hám sharshawdıń aldın alıw sıyaqlı máseleler kiredi. Salamat turmıs tárizin qáliplestiriw maqsetinde shınıǵıw, dene tárbiyası hám sporttıń ornı, zıyanlı ádetlerdiń aldın alıwda salamat turmıs táriziniń áhmiyeti, átirap -ortalıqtı qorǵawdıń insan salamatlıǵına tásiri jaslar sanasına sińiriledi.

Abu Ali ibn Sino «Adamlar salamatlıǵı sırtqı sharayat menen bekkem baylanısqan» degende tábiyaattı naǵız ózi ayrıqshalıqın názerde tutqan bolıwına shubha etpese de boladı. Tárbiyalıq áhmiyeti delingende sap haqıyqıy tábiyaattı kisilerde adamgershiliklilik, álpayımlıq, bag'rikenglik, watanparvarlik, ullılıq, álpayımlıq sıyaqlı etikalıq páziyletlerdi oyatıw hám qáliplestiriw qásiyetleri túsiniledi. Tábiyaat qo'ynida yamasa teztez ol menen birge bolıw insanlaming jasından qaramastan olarda insaniyliq pazıyletlerdiń jetilisiwine járdem beredi. Jámiyette gúzetiletuǵın psixik jarlılıq, biyparqlıq, turpayılıq, qızbalıq, reyim-bliafqatsizlik, jırtqıshlıq sıyaqlı illetlerdiń háwij alıw sebeplerinen biri de kisilerdi jasalma (texnogen) ortalıqqa túsip, tábiyaattan ajralıp qalǵanlıqlarınan bolıp tabıladı. Tábiyaattıń estetik áhmiyeti kútá úlken bolıp tabıladı. Insan daǵı barlıq gózzallıq, jetiliskenlik, muzıka, suwretleytuǵın kórkem óner, nama -navo sezimleri hám olarǵa boMgan mútajlikleriniń negizinde tábiyaat jatadı. Tábiyaat daǵı jap-jasıl oypatlıqlar, tınıq suwlı bulaq hám saylar, purviqor tawlar, sheksiz keńlikler, reń-barang guller, xoshhawaz hám shıraylı qus insan ushın tek ma’deniy naǵıymetler deregigine emes, bálki uzınnan uzaq dóretiwshilik, gózzallıq, talǵam hám psixik quwat deregidirlar. Kórinip Luiibuiki, insan da jismonan, da ruhan átiraptabiiy ortalıq menen ajıralmas bogiiq eken. Ol tiri organizm retinde www. ziyouz. com kitapxanası óz bar ekenligin támiyinlew ushın mudami tábiyaat menen zat, energiya hám informaciya alısıp turıwǵa májbúr bolıp tabıladı. Bul degen sóz, insan tábiyaattı strukturalıq bólegi retinde ol menen birge, onı ishinde ámeldegi bóle aladı bolıp esaplanadı. Insannıń tábiyaatqa tásiri basqa aktiv boMmagan janzatlar (ósimlik hám haywanot) tásirine salıstırǵanda aktiv hám xarakteri tárepten tupten parıq etedi. Yaǵnıy, insan sanasın sebepli tábiyaattı óz mútajligi hám maqsetine muwapıq tárzde ózgertiw hám maslastırıw múmkinshiligine iye. Tábiyaat menen bolatuǵın munasábetlerde insanǵa aktivlik hám basqa tiri janzatlar arasında jetekshilik qılıw huqıqın beretuǵın faktor insan sanasın social ortalıqta, yaǵnıy jámiyette qáliplesedi. Joqarıdaǵı pikirlerden kelip shıǵıp insandı eki, yaǵnıy tábiy jáne social ortalıqlardıń jemisi bolǵan bioijtimoiy janzat dep ataw múmkin. Insanda da ma’deniy (dene) hám psixik (ań) mánis sáwlelengen bolıp tabıladı. Ol tiri janzat retinde tábiyaat jemisi, sanasın sebepli bolsa social ortalıq (jámiyet) jemisi esaplanadı. Ózleriniń biologiyalıq qásiyetleri, social poziciyaları hám basqa sharayatlarına kóre túrlishe ongga iye bolǵan kisiler birge adamlıq jámiyetin quraydılar. Bunnan kórinip turıptı, olda, insan tábiyaat menen jámiyet ortasındaǵı baylaw kópir wazıypasın oteydi. Bunnan taǵı sonday juwmaq da kelip shıǵadıki, insan tábiyaattı ajıralmas strukturalıq bólegi bolǵanlıǵı ushın olar shólkemlesken jámiyet de tábiyaatsız ámeldegi bola almaydı. Basqasha etip aytqanda, tábiyaat, insan hám jámiyet pútin bir sistema retinde iskerlik kórsetediler hám de olar usı sistemanıń strukturalıq bólimleri bolıp esaplanadılar. Usı orında sonı da este tutıw zárúrki, sistemanıń komponentlerinen biri bolǵan jámiyet ań sebepli ma’deniy bolmıstıń eń joqarı rawajlanǵan forması esaplanadı. Ol bir qatar ayriqsha ishki social nizamlıqlar tiykarında rawajlanadı. Mine sol nizamlıqlardı sistemanıń basqa komponent (tábiyaat hám insan ) lari rawajlanıwına tosıq bolmawi ekologiyalıq tárepten zárúrli áhmiyetke iye. Ekenin aytıw kerek, hár qanday sistemanıń turaqlılıǵın komponentlerdiń óz-ara múnásip túrde rawajlanıwı hám olar arasındaǵı munasábetler teń salmaqlılıqlasqan jaǵdayda boMishini talap etedi, keri jaǵdayda sistema buz'ladı hám túp qásiyetlerin joǵatadı. www. ziyouz. com kitapxanası Joqarıdagilardan tómendegi juwmaqlardı qılıw múmkin: • Jer planetası hám odaǵı tábiyaat hám de turmıs forması insanǵa belgili boMgan Dunyada birden-bir bolıp tabıladı; • tábiy bolmıs insan hám jámiettiiń birden-bir ma’deniy negizi bolıp tabıladı; • tábiyaat, insan hám jámiyeti pútin sistema dep qaray, olardı birge úyreniw zárúr; • bul sistemanıń qandayda bir-bir komponentindegi ózgeris onıń basqa komponentlerinde adekvat tárzdegi unamlı yamasa unamsız ózgerislerdiń júz beriwine alıp keledi.

Orta ásirdiń ullı qomusiy alımı Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy dáwiriniń qatar pánleri: astronomiya, fizika, matematika, geodeziya, geologiya, mineralogiya, tariyx sıyaqlılardı tereń úyrendi. Ol Xorezmdiń áyyemgi paytaxtı Kot qalasında tuwıldı hám jasligidanoq ilimge qızıǵıwshılıqı orta bardı. Beruniy keyinirek belgili alım Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Mansur ibn Irak qolında tálim aldı. Ibn Irak astronomiya, geometriya, matematikaǵa tiyisli bir qansha dóretpeler jazıp, usılardan 12 tasini Beruniyge baǵıshlaydı. Beruniy ana tilinen tısqarı taǵı bir qansha tillerdi: arab, so'g'diy, parsı, suryoniy, grek hám áyyemgi evrey tillerin, keyinirek Indiyada sanskrit tilin úyrenedi.

Óz ilimiy dóretpelerinen birinde jazıwısha, ol Xorezmde jasaǵan dáwirinde, 990 jıllardan baslap Kot qalasında zárúrli astronomık baqlawlar ótkergen. Bul baqlawlar ushın ózi astronomık ásbaplar oylap tabıw etken. Xorezm zodagonlari arasında taxt ushın baslanǵan ku-rashlar alımdıń bul ilimiy jumısların dawam ettiriwge múmkinshilik bermegenligi sebepli 22 jasında watanın tastap shıǵıp ketiwge maj-bur boldı hám bir qansha waqıt Kaspiy teńiziniń qublası -arqa jaǵaındaǵı Jurjon qalasında emigrantlıqta yashadı. Keyin áyyemgi Ray qalasına bardı, 998 jıldan keyin taǵı Jurjonga keldi jáne bul jerde óziniń ekinshi ustazı táwip, astronom, filosof Abu Sahl Iso al-Masihiy menen tanısıp, odan tálim aldı. Beruniy « Osor al-ólmesa an alqurun al-xoliya» (« Áyyemgi xalıqlardan qalǵan yad-gorliklar») shıǵarmasın Jurjonda emigrantlıq dáwirinde jaza baslaǵan hám 1000 jılda tamamlaǵan. « Osor al-ólmesa» Beruniyge kútá úlken maba keltirdi, onı pánniń hámme tarawına qızıǵıwshı ullı alım ekenin kórsetdi. Bunnan tısqarı Beruniy Jurjonda astrono-mıy, netrologiya tariyxına tiyisli 10 nan artıq dóretpe jazdı. Beruniy Xorezmdiń jańa húkimdarı Abu Abbos Ma'mun II ibn Ma'mun tárepinen mámlekettiń jańa paytaxtı Urǵanchga shaqırtirildi. Xorezmshoh tárepinen kútá úlken ızzep-ikrom menen qabıl etilgen. Beruniy Urǵanchda Ma'munning tikkeley jetekshiliginde payda bolǵan ilimiy orayda iskerlik kórsetedi.

Beruniy shoh Ma'mun II dıń bawırlas máslahátshisi retinde mámlekettiń siyasiy jumıslarında da aktiv qatnasadı.

Xorezmdiń Mahmud Gáziynexanalıq tárepinen basıp alınıwı Beruniy ómirin qáwip astına qóyadı. Ol Xorezmshoh sarayındaǵı barlıq ilimpazlar menen birge Gáziynexana qalasına tutqın etip alıp ketiledi. Beruniydiń 1017-1048 jıllarda Gáziynexanada keshirgen turmısı, bir tárepden aqır-aqıbetde salmaqli keshken bolsa, ekinshi tárepden, onıń ilimiy jumısı ushın eń jemisdor dáwir bo'dsi. Beruniydiń « Xorezmdiń belgili adamları» shıǵarması da sol dáwirde jaratılǵan. Onıń zárúrli astronomık-geografiyalıq shıǵarması « Abay nihoyot al-amoniya li tas'hidi aralıqt al-masokin» (« Turar jaylar arasındaǵı aralıqtı tekseriw ushın jaylardıń aqırǵı shegaraların anıqlaw» - « Geodeziya») 1025 jılda jazıp tamamlanılǵan. Beruniydiń « Munajjimlik kórkem ónerinen baslanǵısh túsinikler» shıǵarması da 1029 jıl Gáziynexanada jazılǵan. Miynettiń parsısha, arabsha nusqaları bizgeshe jetip kelgen. Ol jaǵdayda sol zaman astronomiyası menen baylanıslı bolǵan bir qansha pánler haqqında zárúrli maǵlıwmatlar berilgen. Beruniydiń « Indiya» atlı belgili iri shıǵarması « Tahqiq mo li-l-Hind min ma'-quda maqul túsetuǵına fi-l-aqıl av marzula» (« Hindlarning aqlga sig'adigan hám sıymaytuǵın táliymatların anıqlaw kitapi») 1030 jılda jazılǵan bolıp, bul shoh dóretpe Batıs hám Shıǵıs ilimpazları, sonday-aq, házirgi zaman hind ilimpazları tárepinen joqarı bahalanǵan. Ájaǵa -demik V. R. Rozen « Shıǵıs hám Batıstıń áyyemgi hám orta asirdegi pútkil ilimiy ádebiyatı arasında buǵan teń keletuǵın dóretpe joq», dep baha bergen. Mahmud Gáziynexanaviyning Indiyaǵa etken júriwlerinen birinde shohga joldas bolǵan Beruniy, onda sanskrit tilin puqta úyreniwi hind mádeniyatı, ádebiyatı hám Indiyanıń sol dáwir ilimpazları menen jaqınnan tanısıwǵa hám de bul mámleket haqqında o'lmas dóretpe jaratılıwma múmkinshilik berdi. « Indiya» shıǵarması jazıp tamamlanılǵan jılı Mahmud Gáziynexanalıq opat etdi jáne onıń ornına taxtga balası Baxıtlı o'tirdi. Bul dáwirde Beruniydiń jaǵdayı talay jaqsılandi. Astronomiyaǵa tiyisli « Baxıtlı nızamı» shıǵarmasın sultan Baxıtlına baǵıshladi. Sol ásir ilimpazlarınan biri Yaquttıń jazıwısha : « Baxıtlı nızamı» kitapı matematika hám astronomiya boyınsha ungacha jazılǵan hámme kitaplar izini óshirip jibergan».

Beruniy óz dóretpeleri dizimin dúzgennen keyin taǵı eki zárúrli kitapın jazǵan. Bulardan biri « Mineralogiya» bolıp tabıladı. Bul qollanba óz dáwiri ushın Oraylıq Aziya hám Jaqın Shıǵıs, hátte Ovro'poda da mineralogiya salasında eń jaqsı, teńi joq dóretpe esaplanadı. Beruniydiń aqırǵı shıǵarması - « Dárivor ósimlikler haqqında kitap»ining qo'lyozmasi XX ásirdiń 30 -jıllarında Turkiyada tapildi. Dóretpe « Saydona» atı menen belgili, ol jaǵdayda Beruniy Shıǵıs, ásirese Oraylıq Aziyada ósetuǵın dárivor ósimliklerdiń tolıq xarakteristikaın beredi.

Beruniy shákirti Abul Fadl as-Seraxsiy maǵlıwmatı boyınsha 11 dekabr 1048 jılda opat etken.

Beruniy so'ngti áwladlarǵa úlken ilimiy miyraslar qaldırdı. Beruniydiń óz dáwiri iliminiń túrli tarawlarına tiyisli 160 tan artıq awdarmaları, túrli kólem degi dóretpeleri, jazıwmalari qalǵan -ligi bizge belgili. Joqarıda kórsetip ótilgen úlken kólem degi dóretpelerinen tısqarı astronomiya, astrologiya, matematika, geodeziya, geologiya, mineralogiya, geografiya, arifmetika, medicina, farmakologiya, tariyx, filologiya máselelerine tiyisli qatar qollanbalar jarattı hám sansqrit tilinen arabshaǵa, arab tilinen sanskrit tiline awdarmalar etdi, kórkem dóretiwshilik menen de shuǵıllanıp qosıqlar jazdı. « Astrologiyaga kirisiw», « Astronomiya gilti», « Jonni emleytuǵın quyash kitapi», « Eki qıylı hárekettiń zárúrligi haqqında», « Kóbeytiw tiykarlari», « Ptolemey « Almagesti»ning sanskritchaga awdarması», « Paydalı sorawlar hám tuwrı juwaplar», « Farg'oniy « Elementler»iga ońlawlar», « Túrkler tárepinen ıqtıyatlılıq», « Aq kiyimlilar» hám karmatlar haqqında maǵlıwmatlar», « Qosıqlar kompleksi», « Al-Muqanna haqqındaǵı maǵlıwmatlar tarji-masi», « Ibn Sino menen jazıwmalar» usılar gápinen bolıp tabıladı.

Beruniy áyyemgi grek ilmi jáne onıń wákilleri Aristotel, Platon, Ptolemey, Yevklid sıyaqlılardıń dóretpeleri hind ilimpazları, musulman ilimpazları al-Xorezmiy, Farg'oniy, Battoniy, Roziy, Abu Tammam, ibn Kaysum, Abu Ma'shar dóretpeleri menen jaqınnan tanıs bolǵan, olarǵa túsindiriwler, túsindirmeler, ońlawlar, biykarlaw xabarılar jazǵan. Onıń ilimiy miyrasları oǵada reń-barang bolıp, medicina pánine, astronomiya pánine xızmeti kútá úlken bolıp tabıladı. Beruniy óz ilimiy dóretpelerinde dúnyanıń dúzilisi máselesinde Ptolemey sistemasına súyense de, jerdiń háreketi haqqında Beruniy: « Jerdiń háreketsizligi (máselesi) astronomiya pániniń tiykarǵı máselelerinen biri bolıp, bul haqqında júz beretuǵın shubhalardı sheshiw qıyın», dep jazadı. Aspan denelerin geometriyalıq túsindiriw tiykarında Beruniy Kopernikdan bir neshe ásir aldın Yerni álemdiń orayı dep biluvchi geotsentrik hám Quyashnı álem orayı dep úyretiwshi geliotsentrik sistema teń kúshke iye, degen juwmaqqa keledi. « Geodeziya» shıǵarmasında Beruniy geotsentrizm menen baylanıslı bolǵan birpara teoriyalerdiń tuwrılıǵına shubha menen qaraganini ashıqtan -ashıq aytadı. Beruniy háreket trayektoriyasi hám aspan yoritqichlari formasınıń ellipsoid ekenligi haqqında birinshi bolıp pikir júrgizgen ilimpazlardan bolıp, jaylardıń geografiyalıq uzaqlıǵın, keńligin anıqlaw jolların tańlap alıwda novator esaplanadı. Ol trigonometriyani, geometriyani keń qóllaw arqalı ózinden oddingi astronomlarǵa salıstırǵanda talay anıq nátiyjelerge eristi. Túrli jaylardıń geografiyalıq keńligi hám uzaqlıǵın anıqlawda Beruniy erisken nátiyjeler hátte házirgi zaman ilimpazların da tańlanıwda qoddiradi. Ullı alım Jer maydanınıń hár bir bólegi óziniń uzaq tariyxıy rawajlanıwına iye ekenligin belgilengenler etedi. Oraylıq Aziyanıń birpara regionları, sonday-aq, Amudarya oypatlıqsınıń geologik rawajlanıwın birinshi ret saldamlı úyreniwge háreket etken de Beruniy bolıp tabıladı. Onıń Amudarya oypatlıqsınıń geologik ótken zamanı hám Ataw teńiziniń payda bolıwı haqqındaǵı juwmaqları sol zamannıń eń tabıslı geologik analizlerinen biri bolıp esaplanadı. Alım « Teńizler quruklikka, qurǵaqlıqlar bolsa teńizge aylanadı» degen teoriyaǵa súyenedi. Beruniydiń paydalı qazilmalar qatlamınıń payda bolıwı, jınıslar dárz ketiwiniń áhmiyeti, taw jınıslarınıń unırawı sıyaqlılar haqqındaǵı juwmaqları úlken ilimiy áhmiyetke iye esaplanadı. Ol tawlardıń payda bolıwı hám joq bolıp ketiwi tábiy faktorlar tiykarında júz beriwin aytuvchi teoriyanı alǵa suradi.

Beruniy Aristotelning naturfilosofiyasi menen tikkeley shuǵıllanıwı nátiyjesinde Aristotel qarawlarına sın kózqarastan yondashib, hátte hálsiz táreplerin sın pikir etiw dárejesine barıp jetti.

Beruniydiń Aristotelga munasábeti ibi Sino menen jazıwmasida óz ańlatpasın tapqan. Olardıń jazıwmalari tiykarınan Aristotelning « Keńislik haqqında» hám « Fizika» dóretpeleri boyınsha alıp barılǵan edi. Beruniy Aristotelni áyyemgi dúnyanıń eń qomusiy jetik alımı dep zor húrmet menen tilge aladı.

Beruniydiń basqa dúnyalar bar ekenligi tuwrısında shaması onıń ilimiy jetiskenliklerinen biri esaplanadı.

Alımdıń pikirleri, bir tárepden, Oraylıq Aziya, áyyemgi grek hám hind oyshıllarınıń aldıńǵı dástúrlerineni dóretiwshilik rawajlantırǵan bolsa, ekinshi tárepden, Beruniydiń jetikligi, oylaw sheńberiniń keńliginen dárek beredi. Beruniy tárepinen « sebeplerdiń sebebi» - insan hám insaniyliqat jámiyetiniń júzege keliwi máselesiniń qoyılıwı dıqqatqa iye. « Áyyemgi tariyxlerdiń eń áyyemgisi hám eń belgilii adamzattıń baslanıwıdir». Bul jerde Beruniy adamlıq jámiyetiniń payda bolıwı haqqında ratsionalizm pozitsiyasida turǵanın kóremiz. Beruniy insanlar ortasındaǵı ayırmashılıq bar ekenligi haqqında sóyler eken, ol tek sırtqı parqlar tuwrısında pikir júrgizgen. Lekin adamlardıń ishki dúzilisi hám tashkil tabıwı, onıń pikrine qaraǵanda, barlıqta ulıwma bolıp tabıladı. Ol insan menen meshin ortasında uqsalamatlıq bar ekenin belgilengenler etedi.

Beruniy óziniń « Indiya» shıǵarmasında musulmanlar menen hindlarning úrp-ádetleri ortasındaǵı parqlardı analiz etip, olar geografiyalıq sharayatlarǵa baylanıslı degen pikirdi ilgeri surdi, geografiyalıq omilning rolin analiz qılıwdı dawam ettirib, hátte tillerdiń túrlisheligi de geografiyalıq sharayatlarǵa baylanıslı dep qaradi. « Tillerdiń túrlishe bolıwına sebep adamlardıń gruppalarǵa ajralıp ketiwi, bir-birlerinen uzaq turıwı» bolıp tabıladı.

Beruniy socialliq ómir ayriqsha « shártnama» tiykarında dúzilisin tán alıw etedi: « Insan óz mútajliklerin túsinip, ózine uqsas kisiler menen birge jasalamatdıń zárúr ekenligin anglay baslaydı. Sol sebepli óz-ara shártlesiwchanlik qabilidagi « shártnama» dúziwge kirisiwedi. Adamlardıń birgegi turmısı insandı haqıyqıy qudıretke, onıń mútajliklerin qandırıwǵa alıp kelmeydi, onıń ushın taǵı miynet qılıw da zárúrdir». Bul pikirdi dawam ettirib, « insannıń salawatı óz wazıypasın joqarı dárejede orınlawdan ibarat : sol sebepli insannıń eń tiykarǵı waziypası hám ornı miynet menen belgilenedi, insan óz qálewine miynet sebepli erisedi», dep jazǵan edi ol.

Beruniy jámiyeti basqarıwda jámiyet patshahga xızmet etpey, patshahjamiyatga xizmet etiwi kerekligini tushungan. « Mekeme qılıw hám basqarıwdıń mánisi bálki basshı zalımlardan azap shetnlarning huqıqların qorǵaw, birovlarning paraxatshiliqti jolında óz paraxatshiliqtin joytıw bolıp tabıladı. Bul olardıń shańaraǵın, olardıń turmısı hám buyım-múlkin qorǵaw hám qorǵaw jolında dene sharshawınan ibarat».

« Tábiyaatan basqarıwǵa beyim» bolǵan hákim óz pikiri hám qararlarında qatań bolıwı kerek, óz jumısların ámelge asırıwda fay-lasuflarning nızamlarına, Aleksandr Makedonskiy Aristotelning filosofiyalıq oyshıllıǵına ámel etkeni sıyaqlı, bo'isunishlik kerek: shohning ózi de « jaratıwshańlıq sanasına» iye bo'lmog'i, ásirese dıyxanlar tuwrısında kóbirek ǵam jewi kerek. « Patshalıq dıyxanchiliksiz yashay almaydı», dedi Beruniy. Beruniyde sonday pikirler bar: « ádil hákimdiń tiykarǵı waziypası joqarı hám tómen siyasiy gruppalar, kúshliler hám kúshsizler arasında teńlik, ádalat ornatıwdan ibarat esaplanadi».

Beruniy orta ásir sharayatında haqıyqıy ilimiy tábiyattanıwlıqqa tiykar salındı, onıń túrli tarawlarında óz dáwiri ushın tańlanıwǵa soluvchi sonday pikir hám ilimiy boljawlardı alǵa surdiki, olar bir neshe ásirlerden keyin Ovro'po ilmida óz tastıyıqın taptı. Beruniy orta ásir sharayatında haqıyqıy tájiriybege, baqlaw, eksperi-mentga tiykarlanıwshı anıq ilimiy oylawdı baslap beretuǵınlardan bolıp tabıladı.

Beruniy filologiya salasında da qálem tebratib, eski arab poeziyası, hind poeziyası dúzilisine tiyisli izertlewler, Iran folklori úlgileriniń arab tiline awdarmaların jarattı. Beruniy mámleket gúlleniwi pán gúlleniwi menen tıǵız baylanıslı dep bildi. « Hár bir alım óz talqılawında ámeliyatqa tıykarlanıwı, óz izertlewinde anıq bolıwı, to'xtovsiz miynet etiwi, qátelerin izlep dúzetiwi, ilmda haqıyqat ushın hár túrlı uydurma, júzekichilikka qarsı gúres aparıwı zárúr», degen edi.

Ol xalıqlar dos, dos birlespe bolıp jasalamatı ushın gúresip, insaniyliqatqa, ol jaratqan pán hám mádeniyatqa oba keltiretuǵın urıslardı kattiq qaraladı. Alım óziniń « Indiya» shıǵarmasında « xalıqlar ortasında tartısıw hám talasıw ko'p», dep pushaymanlanıp jazǵan edi. Onıń Indiyada alıp barǵan keń ilimiy-izertlew jumısları xalıqlar ortasındaǵı doslıq, óz-ara sheriklik hám ma’deniy munasábetlerdi bekkemlewge qaratılǵan edi. Bunnan kórinip turıptı, olda, Beruniy ma’deniy sheriklik hám ılım-bilimdiń keń tarqalıwina úlken itibar berdi.

Beruniydiń dóretpeleri musulman Shıǵısı mádeniyatınıń sońǵı rawajlanıwına úlken tásir kórsetdi. Sońǵı dóretpelerde arab hám parsı tillerinde jazılǵan Bayhaqiy, Shaxrizo'riy, Qiftiy, Yaqut Hamaviy dóretpelerinde Beruniy haqqında zárúrli maǵlıwmatlar keltiriledi. XIII asirde jasaǵan Siriyalıq tariyxchi hám táwip Xristian Ioanni Bar Ebrey (1226 -1286 ) Beruniyge sonday baha beredi: «Sol ótken jıllarda grek hám hind filosofiyası teńizin keship ótken Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy ótken zaman ılımlarda dańq shıǵardı. Ol matematika ılımlarında qánige bolıp, bul tarawda qatar zárúrli kitaplar jarattı. Indiyaǵa barıp, onda bir nege jıl yashadı, hind filosoflarınan olardıń kórkem ónerin úyrendi hám olarǵa grek filosofiyasın uyretdi. Onıń dóretpeleri asa kóp, jetik hám asa isenimli bolıp tabıladı. Bir sóz menen aytqanda, óz dáwirinde, odan keyin hám házirge shekem kásiplesleri arasında astronomiya ilmida bunday bilgir jáne bul ilmning tiykarın hám de názik táreplerin tereń biletuǵın alım bolmaǵan». Beruniy haqqındaǵı joqarı baha hám xarakteristikalar Tabriziy, Suyutiy, Qazviniy, Tusiy, Muhammad ibn Mansur al-Allomiy, al-Xurasaniy sıyaqlılardıń dóretpelerinde keltiriledi.

PAYDALANG’AN A’DEBIYATLAR:

1. 
   1. I.A.Karimov Joqari manauiy–jen`ilmes ku`sh N., Qaraqalpaqstan 2008
   
2. 
   2. Ayimbetov Q. O`tken ku`nlerden elesler N., Qaraqalpaqstan 2008
   
3. 
   3. Mirza Ulig`bek To`rt ulis tariyxi T., 1994
   
4. 
   4. Rashid-ad-din Sbornik letopistey M., 1952
   
5. 
   5. Akademik V.V.Bartol`d Tom 5 M Izd Nauka 198t
   
6. 
   6. Usmon Turon «Tu`rkiy xaliqlar mafkurasi» T., Chulpon 1995
   
7. 
   7. Bazarbaev J Milliy ideya – bizin` ideyamiz N., Bilim 2003
   
8. 
   8. Bazarbaev J. Ruwhiyatimiz marjanlari N., Bilim 2008