Noorganik moddalar kimyoviy texnologiyasi

Hisoblashalar
Tajriba natijalari asosida har xil haroratda yongan oltingugurt miqdorning vaqtga bog‘lirlik ko‘rinishidagi kinetik egri chizirlarini grafiklari chiziladi.
G =0,0016PF.
G – yongan oltingugurtning miqdor, g;
0,0016 – 1 ml 0,1n J₂ eritmasiga to‘g‘ri keluvchi yongan oltingugurtning miqdor;
P - yod eritmasining miqdor, ml;
F – yod eritmasining faktori, ya’ni normal konsentratsiyasini to‘g‘irlash koeffitsenti.
Nazorat savollari:

1. 
   Sanoatda N₂SO₄ ishlab chiqarishda qanday xom-ashyolar ishlatiladi?.
   
2. 
   N₂S, S va sulfid rudalarining yonish reaksiyalarini yozing.
   
3. 
   SO₂ ni SO₃ ga radar oksidlashning sanoat usullari.
   
4. 
   SO₂ ni yod bilan reyaksiyasini yozing.
   
5. 
   Sulfidli rudalarning yonish tezligi qanday aniqlanadi?.
   
6. 
   Hosil bo‘lgan sulfat kislota miqdor qanday aniqlanadi? Formulasini yozing.
   
7. 
   Kolchedandagi oltingugurt miqdor qanday aniqlanadi?. Formulasini yozing.
   
8. 
   Kuydirish natijasida yongan oltingugurt mikdori qanday aniqlanadi? Formulasini yozing.
   

Adabiyotlar ro‘yxati.

1. 
   Muxlenov I.P. Praktikum po obshey ximicheskoy texnologii. M: Vыsshaya shkola,1973.s.82-90.
   
2. 
   Amelin A.G. proizvodstvo sernoy kislotы. M.-L: Ximiya, 1967.S.67-99.
   
3. 
   Pozin M.E rukovodstvo k prakticheskim zanyatiyam po texnologii neorganicheskix veщestv. M: Ximiya,1986.S.177-181
   

4. Ismatov A.A. va boshqalar. Noorganik materiallar kimyoviy texnologiyasi,-T: O‘zbekiston, 2002, 336 b.
TAJRIBA ISHI №8
MAVZU: TEXNIK SULFAT KISLOTA ANALIZI

Ishning maqsadi: Texnik sulfat kislotasi analiz usullarini o‘zlashtirish.
Nazariy qism
Texnik sulfat kislotani analiz qilish usullari xaqida malumot
Ishlatilgan kislotani regeneratsiya qilish natijasida olingan sulfat kislota, oleum, kuporos moyi va minora kislotasini texnik sulfat kislota deyiladi.
Sulfat kislotasining alohida navlari undagi suvsiz kislotaninig (monogidrat), oleumdagi erkin holdagi oltingurgut (VI) oksidining, azot oksidlarining (N₂O₃ ga hisoblaganda), erimaydigan qo‘shimchalar, temir va nitrobirikmalarning (regeneratsiya rilingan kislotadagi) miqdorga qarab ajratiladi.
Sanoat sharoitlarida oleum, monogidrat, rurutuvchi va yuvuvchi kislotalarning konsentratsiyasini o‘lchash uchun konduktometrik (elektr utkazuvchanlik buyicha) usulda ishlaydigan KSO-3 tipidagi avtomatik konsentratomerlar ro‘llaniladi. Bu avtomatik konsentratomer quyidagi oralik konsentratsiyasi qiymatlarni aniqlaydi: 15-25%SO₃ (erkin); 93-97% N₂SO₄; 95-99% N₂SO₄; 70-75% N₂SO₄.
Superfosfat ishlab chiqarishda suyultirilgan sulfat kislota («riyom»ni) konsentratsiyasi avtomatik zichlik o‘lchovchi (ZO‘) jihoz yordamida nazorat rilinadi.
Bu ish oluemdan tashrari barcha turdagi sulfat kislota analizlarini ramrab oladi .
Ba’zi hollarda N₂SO₄ - ning miqdor zichlik bo‘yicha ham aniqlanadi. Agar zichlik 20⁰S - da o‘lchanmagan bo‘lsa, u holda 20⁰S - da keltirilgan jadval qiymatlariga harorat bo‘yicha tuzatmalar kiritish kerak. Ammo shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, jadvalda keltirilgan zichlik bo‘yicha konsentratsiyani aniqlash qiymatlari faratgina kimyoviy toza kislota bo‘lgandagina o‘rinlidir.
Zichlik va konsentratsiyaning o‘zaro bog‘lirligi sulfat kislota konsentratsiyasi 94,6% - gacha bo‘lganda to‘g‘ri bo‘ladi. Undan yuqori konsentratsilarda esa bu bog‘lanishlardan chetlanish kuzatiladi. Masalan, 1,84 g/sm³ zichlikka 95,60 va 98,72% - li konsentratsiyalar to‘g‘ri keladi.
SHu sababli H₂SO₄ - ning miqdory qiymatini aniqlash uchun har doimo ishqor eritmasi bilan titrlash orqali amalga oshiriladi. Bunda texnik sulfat kislota tarkibida hisobga olinmagan boshra erkin kislotalar ham aniqlanadi.
SO₄^-2 ionini BaSO₄ ko‘rinishida cho‘ktirish paytida boshra erkin kislotalar analiz natijalariga kiritilmaydi. Ammo bu usul bilan SO₄^-2 aniqlashga ko‘p vaqt ketadi, bundan tashrari erkin kislota bilan birgalikda bog‘langan kislotani miqdor ham aniqlanadi.
H₂SO₄ni suv bilan suyultirganda haroratni ortishiga asoslangan kalorimetrik usul, hamda BaCl₂ – ning 1% -li eritmasi bilan titrlash usullari yordamida ham sulfat kislotasini konsentratsiyasini aniklash mumkin..Bu usullar alohida rulayligi bilan ajralmaydi, xamda bu usullar odatda H₂SO₄ - ning konsentratsiyasini kichik oralirlarda aniqlash uchun ko‘llaniladi.Sulfat kislota eritmasida nitrit kislotaning miqdor katta bo‘lganda, bu kislota miqdorni kaliy permanganat eritmasi bilan titrlab aniqlash mumkin.
Mыshyak birikmalari bilan ifloslangan kislotalarda esa, azot oksidlarini nitrometrik usul bilan aniqlash ancha to‘g‘ri qiymatlarga ega, chunki permanganotometrik usulda esa mыshyak (III) oksidining kaliy permanganatni raytarishi hisobiga analiz natijalari xato bo‘lishi mumkin. Ammo bunda olingan natijaga nitrat azoti, ya’ni nitrat kislota ham kiradi.
Har xil turdagi texnik sulfat kislota tarkibidagi oz miqdordagi nitrit kislotani aniqlash uchun turli kolorimetrik usullarni qo‘llash mumkin. Bulardan kulayrog‘i, bu nitrit kislotani sulfanil kislota va -naftilamin bilan ta’sirlashib pushti rangli azobo‘yor hosil qilishiga asoslangan usuldir. Aniqlashda hosil bo‘lgan eritmaning rangini, azot oksidlarini konsentratsiyasi aniq bo‘lganda olingan etalon qiymatli ranglar bilan solishtiriladi.
Azot kislotasini aniqlash ancha murakkabdir. Avvalgi ro‘llanilgan bevosita usullar ancha uzor davom etadigan, katta xarajatli, hamda har doim analiz natijasi to‘g‘ri bo‘lavermaydi. Bularga umumiy kislotalik va sulfat xamda nitrat kislotalarining umumiy yig‘indisini yoki azot oksidlari va nitrit kislotasi umumiy miqdor yig‘indisi farridan azot kislotasini miqdorini aniqlash mumkin.
Hozirgi kunda NIUIF tomonidan mukamallashtirilgan va keng tarralayotgan usul, nitrat kislotani oksidimetrik usulda aniqlash usuli ro‘llanilmorda. Bu usul nitrat kislotani temir (II) sulfat bilan raytarish asosida ekvivalent nurtada FeSO₄*NO kompleksini hosil qilishga asoslangan va FeSO₄*NO kompleksi ok-pushti rangga ega.(blednorazovogo okraska). Kislota tarkibidagi temir miqdorni aniklashda, agarda temir mikdori kup bulsa, avvalo temir temir (II) oksidi xolatiga kaytarilidi va permanganometriya usulida aniklanadi. Raytarish har xil usullar bilan – toza rux, vodorod sulfidi, oltingurgut (VI) oksidi va boshralar yordamida amalga oshiriladi, ammo bu jarayon sekin ketadi va ko‘pincha oxiriga etmaydi. Juda kam miqdordagi temirni aniqlashni yaxshi usuli, bu temir rodanid hosil qilishga asoslangan kolorimetrik usuldir.
Sulfat kislota tarkibidagi mыshyak miqdor avval mыshyak birikmalari AsN₃ gacha raytariladi, so‘ngra sulema eritmasi shimdirilgan rog‘ozni och sarir rangdan, to‘r ro‘ng‘ir ranggacha bo‘yashiga asoslangan kolorimetrik usulda aniqlanadi. Tekshirilayotgan eritma rangini standart eritmalar rangi bilan solishtirib, eritmadagi mыshkni miqdor aniqlanadi.
Organika ishlab chiqarish sanoatida regeneratsiya rilingan kislotalardagi nitrobirikmalarning miqdorni, kislotalarni erituvchilar bilan ekstraksiya qilib, so‘ngra erituvchini haydab aniqlash rulaydir. Erituvchi sifatida ko‘pincha etil efir ro‘llaniladi.