Nizompv nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti bolalar psixologiyasini va uni

IX.  Sensor tarbiya tizimining psixologik asoslari.
Sezgi  o’z  mohiyati jihatidan  birmuncha  sodda  psixik jarayon 
(aks  ettirish jarayoni)  bo’lishiga  qaramay,  barcha  bilimlarimizning 
asosiy  manbaidir.  Narsa  va  hodisalarnirig  ayrim  belgiiarini, 
xususiyatlarini  aks  ettirishdan  iborat  bo’lgan  sezish  protsessining 
fiziologik 
mohiyati 
mashhur 
fiziolog 
I.M.Sechenov 
va 
l.P.Pavlovlaming  analizatorlar  haqidagi  ta ’limotlarida  atroflicha 
ochib  berilgan.  Akademik  l.P.Pavlov  organizmning  hissiy  aks 
ettirish  apparatlarini  analizatorlar  deb  ataydi.  Mana  shuning  uchun 
har  bir  sezgi  organi  analizatorlaming  barcha  qismlarini  o ’z  ichiga 
oladi.  Ma’lumki,  akademik  l.P.Pavlov  ta’limotiga  ko’ra,  har  bir 
analizator asosan uch qismdan iborat.
1)  Tashqi  ta’sirlarni  qabul  qilib  oluvchi  periferik  qism  (buni 
odatda  retseptor  deb  yurgiziladi);  2)  taassurotni  markazga  olib 
boruvchi  (afferent)  va  markazdan  tegishli  javob  reaksiyasini  olib 
qaytuvchi  (efferent)  nerv  tolalari;  3)  analizatoming  orqa  yoki  bosh 
miyadagi markaziy qismi.
Sezgi  mana  shu  qismlarning  yaxshi  va  ravon  ishlashiga 
bog’liqdir.  Analizatorlaming  bironta  qismi  ishdan  chiqsa,  sezish
-
4 3
-

---

bo’lmaydi.  Demak,  sezishning  flziologik  asosida  analizatorlar 
ishidan iborat bo’lgan organizmning reflector faoliyati yotadi.
Analizatorlarning  asosiy  vazifasi  organizmga  ta’sir  etayotgan 
turli  qo’zg’ovchilami  ayrim  bo’laklarga  ajtatishdan,  ya’ni  anaiiz 
qilishdan iboratdir.  Shuning uchun ham sezgi organlari analizatorlar 
deb ataladi.
Sezgi  va  idrok  rivojlanishi  boshqa,  tobora  qiyinroq  bo’lgan 
bilish jarayonlarining (xotira,  hayol, tafakkur)  paydo bo’lishi uchun 
zamin  yaratadi.  Rivojlantirilgan  sensorika  zamonaviy  odamning 
amaliy faoliyati takomillashuvining asosidir.
Sensor  taxiya  haqidagi 
sobiq  sovet  psixologlarining  fikri 
burjuachilaming  fikrining  psixologik  asoslaridan  prinsipial  tarzda 
farq qiladi.
Har  ikki  tomon  nuqtai  nazarlari,  avvalambor,  bola  sezgisi  va 
idroki  rivojlanishini  harakatlantiruvchi  sabablarini  va  uning  bu 
jarayonda  tarbiyaviy  rolini  tushuntirishda  farqlanadi.  Ko’pgina 
burjua  psixologlari  sensor jarayanlar  go’yoki  bolada  tayyor  holda 
tug’ulganda  mavjud  bo’Iadi.  Sensor  tarbiyaning  maqsadi  -   bu 
jarayonlarini mashq  qildirish deb hisoblaydi.
Rus  psixologlarining  nuqtai  nazarlari  bo’yicha  rivojlanish 
yangi,  bolada ilgari bo’lmagan  sensor jarayonlam i  shakllantirishdir. 
Albatta,  analizatorlarning  takomillashuvi(eshitish,  ko’rish,  teri 
tuyush,  hid  bilish  va  b.  )  sezgi  va  idrok  rivojlanishining  zarur 
shartlaridan va uning rolini  rad  etish mumkin emas.  Lekin  bu faqat 
sensor  rivojlanishning  organic  imkoniyati,  sharti,  biroq,  bulaming 
barchasi  sezgi  tashribasini  egallamay  turib  sodir  bo’lmaydi. 
Tafakkur, nutq, sensor tajriba ortishi natijasidir.
Sensor  etalon  bo’lib  musiqiy  tovushlar  (do,  re,  m i,...),  ona 
tilinmg tovushlar  sistemasi,  geometrik  figura,  ranglar  va  boshqalar 
xizmat  qiladi.  Sensor  namunalami  o ’lchov  tizimi  tarzida  egallash 
idrokni sifat jihatidan o ’zgartiradi.