Nizomiy nomli toshkent pedagogik universiteti

         Vijdoniylnk 

Yuqori daraja 

Doimo  va  hamma  joyda  rost  gapiradi;  yahshi  hulqqa  ijobiy,  yomon  hulqqa 

salbiy  munosabatini  joyida  bildiradi;  ko’nglidagi  fikrni  ochiq,  tushunarli 

ifodalay oladi; aytgan so’zi bilan amali doimo va hamma joyda mos keladi. 

O’rta daraja 

Rost  gapirishi  kerak  bo’lgan  vaziyatlarda  indamaydi  yoki  yolg’on 

aralashtirib  so’zlaydi;  yaxshi  va  yomon  hulqlarni  farqlamaydi  va  ularning 

namoyon  bo’lishiga  befarq  turadi;  aytgan  so’zi  va  amali  orasida  tafovutlar 

uchraydi. 

Salbiy daraja 

---

 

54 

O’z  foydasini  ko’zlab,  ongli  ravishda  yolg’on  gapiradi;  yomon  hulq 

namunalarini  qo’llab-quvvatlaydi  va  o’zida  namoyon  qiladi;  so’zi  va  ishi  bir-

biriga zid. 

Milliy  tarbiya mazmunini  eng  yaxshi o’zbek oilalarida  amal  qilgan  va amal 

qilib  kelayotgan    tarbiya    mazmuni,    shuningdek,  mustakillik  sharoitida  davlat  va 

jamiyat maktab tarbiyasiga qo’ygan talablardan mujassamlangan fazilatlar hosil qiladi. 

Muayyan fazilatlarning izchil, turli  vaziyatlarda,  turli  vositalar yordamida  singdirilib, 

tuzatilib,    takomkllashtirilib    borilishi,    pirovard    natijada,  davlat  va  jamiyat,  oila, 

mahalla,  maktab  uchun  namunaviy  o’quvchi,  o’g’il-qiz  axloqli    hosil  qiladi.  Ana  shu 

nuqtai nazardan kelib chiqqan holda milliy davlat-chiligimiz,  xalqimiz tarixi,  hozirgi, 

istiqloli  va    istiqboli      talablarini  u  mumlashtirgan    holda    hozir      o’quvchilarimizda 

shakllaitirilshi  dolzarb  ahamiyat  kasb  etayotgan  fazilatlar  tasnifini  tuzdik.  Barcha 

insoniy  fazilatlar  kabi  mazkur  fazilatlar  ham  ratsional,  emotsional  va  faoliyatga 

asoslangan  tarkibiy  qismlar  uygunligiga  tayanadi.  Shu  tufayli  oila,  maktab,  mahalla 

maktabdan  tashqari  muassasalarning  izchil,  amaliy  hamkorligi  bu  fazilatlarni 

shakllantirishning   barqaror  surat  va  sifatiii   ta`minlaydi. 

Milliy-istiqloliy  tarbiya  mazmunini  quyidagi  bi-lim,  ko’nikma  va  malakalar 

uyg’unligini  pedagogik    ta`minlash  tashkil  qiladi:  kattayu-kichik  bilan  avval 

salomlashib, keyin so’z boshlash; ota-onaga mehrlilik; na-faqat yoshi ulug’larni, balki 

o’zidan kichiklarni ham sa-mimiy izzat qilish; to’y-ma`raka janozada o’z o’rnini bilib 

hizmat  qilish;  boshqa  millat  bolalarini  ham  huddi    o’zidek  millatparvar  bilib,  hurmat 

bilan  e`eozlash,  ularning  milliy  madaniyatiga  samimiy  qiziqish;  nohak-lik  va 

ahloksizlnkni  ko’rsa,  hoh  katta,  hoh  kichikni    noto’g’ri  ishlardan  qaytarib,  insofga 

chaqira  olish;  jamoat  transportida  o’zidan  katga  va  kichikka  izzat  ko’rsatish;  o’zi 

mansub jamoa muammolariga tegishli yig’ilish, majlis, hayriyalarda faollik; qanoatlilik; 

halqlar,  millatlar  orasidagi  fitna-fasod,  jaholatga  qarshi  turish    umumilliy  jipslikni 

hamshaharlik,  mahalliychilik-dan  ustun  qo’ya  olish;  o’zining  tabiatta,  jamiyatga, 

o’ziga bo’lgan munosabaglarini «yaxshi niyat»,  «yaxshi  so’z»  «yaxshi ish» asosiga 

ko’ra olish;  tavozelik, ochiq  chehralik; inson umri,  vaqtini qadrlash;  gunoh yohud 

hato  qilsa  kechirim  so’ray  olish;  o’zining    etti  pushti    tarihini    mufassal    aytib    bera  

---

 

55 

olish;  barcha  qarindoshlarining    yaqinlik  dara-jalari  va  nomlarini  bilish  va  ularga 

mehrini namoyish qilish; sinfdoshi,  o’rtog’i oilasida  noxush voqea  sodir bo’lganida, 

bemor  bo’lganida  borib  xol-axvol  so’rash;  tanishlari  do’stlari,  notannsh  bolalar 

arazlashganda  ularni  yarashtirishga  harakat  qilish;  birovnnng  shodligidan 

shodlanish, kayg’usiga hamdard, sheriklnigini bildira olish; o’z halqi tarihi alloma-lar 

hizmatlari haqida minnatdorlik  bilan  hikoya qilish . 

Quyida  sharhlanayotgan  uslublar  xalqimizning  o’g’il-qizlarga  madaniy, 

mehrli-talabchan  munosabatini,  bola  shahsiga  hurmatini  saqlab  qolib,  maktab 

tarbiyasida  qo’llash  imkonini  beradi.  Bolaga  tarbiyaviy  ta`sir  o’tkazishning 

salbiy  usullari  ham  mavjud.  Amaliyotda  bartaraf  qilish  uchun  ular  ham  tahlil 

qilinib,  o’rganilmog’i  kerak.  Bu  esa  ayrim  o’qituvchilar,  ota-onalarda  uchrab 

turadigan pedagogik hatolarni tuzatishga yordam beradi. 

Ayblamoq,  bolani  qilgan    gunohi,  hatosi  uchun  adolatli  ravishda  aybli  deb 

topmoq,  ayb  qo’ymoq  va  bolaning  buni  anglashiga  erishmoq-  Arazlamok  — 

qilgan  salbiy  qilig’i  uchun  bolani  aybsitib,  undan  o’rqa  qilib  yurmoq  yoki 

tarbiyaviy  maqsadda  vaqtiicha undan yuz  o’girmoq. Baholamoq  bola hulqiga 

uning  ahamiyati,  qadr-  qiymati  haqida  ijobiy  yoki  salbiy  fikr  bildirmoq 

Bahslashmoq  -o’quvchi  bilan(maktabda),  o’g’il-qiz(farzand)  bilan  maktabda, 

uyda ilmiy, adabiy, ahloqiy, milliy-mafkuraviy mazmunda munozara  

qilmoq.  Begona  qilmoq  —  bolaning  yolg’on  gapirgani  aniqlangach, 

ko’polligi  muhokama  qilingach  va  h.k.  undagi  vijdonni  junbishga  keltirish, 

aybiga  pushaymon  kilishi  uchun  o’qituvchi  yoki  ota-ona  yoki  ona  uni  o’zidan 

vaqtincha uzoq tutib yurishi. Bitim - bolaning hayotiga, o’qishiga, kelajagiga oid 

jiddiy  masalani  uning  o’zi  bilan  muhokama  qilib,  o’zaro  ijobiy  kelishuv, 

to’htam, qarorga kelmoq.  

Inoqlashmoq  -  bola  bilan  yaqin,  do’stona  munosabat  bog’lamoq,  axdlashib 

ketmoq.  Kafil  bo’lmoq-  bola  bilmay,  adashib  hatoga  yo’l    qo’ygan    chog’da 

uning  yaxshiligi  haqida  boshqalar  (o’qituvi,  o’quvchilar)ni  ishontirib,  bola 

uchun mas`uliyatni o’z ustaga olmok; Kengashmok, - sinf jamoasi oldida turgan 

muammoni birgalikda muhokama qilmoq, Koyimoq " jazo berishning engil turi. 

---

 

56 

Bolaga tanbehlovchi so’z aytmok, tanbeh bermoq, urishib qo’ymok. Kuzatmoq - 

sinf  ahlini,  har  bir  bolaning  hulk-atvorini  zimdan  qarab,  tekshirib  turmoq 

ko’zdan  kechirmoq,  qayd  qilmoq.  Ko’rsatmoq    bolaga,  bolalarga  o’rnak  yoki 

ibrat  olishlari  yoki  ularda  yangi  tushuncha,  bilim  hosil  qilish  maqsadida  biror 

narsaga  diqqat    e`tiborlarini  jalb  qilish.  Maqtamoq  -  bolani  uning  o’ziga  yoki 

boshqalar  oldida  yahshi  tomonlarini  ko’rsatib  gapirmoq,  yaxshi  qilib 

ko’rsatmoq,  Nasihat  -  sokin    hayrihoh  vaziyatda  bolani  yahshi  yo’lga  solish, 

ta`lim  berish  maqsadida  aytilgan  gap,  maslahat,  pand,  o’git.  Sovg’a  berish  - 

bolaga bayram, hayitlar munosabati bilan imkon darajasida tuhfalar qilib, uning 

mehrini  yangilab,  oshirib  turish.  Homiylik  qilish  -bolaga,  biror  sohaga  qizqib, 

berilib shug’ullansa, bu ishda unga yordam, madad berish, muhofaza etish. 

Shu bilan birgalikda o’kuvchi, bolaga tarbiyaviy ta`-sir o’tkazishning salbiy 

usullari  mavjudligi  va  ularga  bardam  berish  uchun  ulardan  namunalar 

keltiramiz: 

Aldamoq  yolg’on-yashiq  gaplar bilan, va`dalar bilan avramok, laqillatmoq  

Yomonlamoq  -  bolaning  oldida  yoki  orqasidan  uni  yomonlab,  yomonga 

chiqarib,  qoralab  gapirmoq    Zarda  qilmoq,  -  bolaga,  o’quvchiga  hadeb  zarda, 

jahl  qilaverish.  Nizo  -  o’qituvchi  va  o’quvchi,  bola  va  ota-ona  orasida  o’zaro 

kelishmovchilik yoki qarama-qarshilik, dushmanlik, adovatli munosabat, ihtilof, 

nifoq hosil qilish.  

Amalga  oshirilgan nazariy,  uslubiy,  amaliy  izla-nishlarni  ta`lim  jarayoniga, 

sinfdan va maktabdan tashqari ishlar tizimining barcha tarkibiy qismlariga kom-

pleks  joriy  qilinishi  milliy  tarbiyaning  tehnologik  tizimini  belgilashga  asos 

bo’ldi.  Chunki  ijtimoiylashuv,  bolaga  jamiyat  amalga  oshirilgan  nazariy, 

uslubiy,  amaliy  izlanishlarni  ta`lim  jarayoniga,  sinfdan  va  maktabdan  tashqari 

ishlar  tizimining  barcha  tarkibiy  qismlariga  kompleks  joriy  qilinishi  milliy 

tarbiyaning tehnologik tizimini belgilashga asos bo’ldi.  

Mustaqil O’zbekistonda ta`lim mazmunida ro’y bergan tadrijiy o’zgarishlar, 

ayniqksa,  ijtimoiy  fanlar  mazmunida  yaqqol  aks  etdi  va  sinfiylikdan 

---

 

57 

nosinfiylikka, 

partiyaviylikdan 

partiyasizlashuvga, 

kommunistik 

mafkuraviylikdan milliy istiqloliy mafkuraviylikka o’tishda aks etdi. 

Mazkur  pedagogik  o’zgarish  ta`limning  insonparvarlashuvi,  milliy 

madaniylashuviga  yo’l  ochdi.  Chunki  har  bir  milliy  madaniyat  faoliyat 

jarayonida  yaratiladi,  namoyon  bo’ladi,  o’rgatiladi,  o’zlashtiriladi.  Ana  shu 

sabablarga  ko’ra,  bu  faoliyat  tarbiyalovchi  va  o’quvchilarning  milliy 

madaniyatini,  milliy  istiqlolga  munosabatini  shakllantiruvchi  mohiyatga  ega. 

Modomiki, madaniy bilimlar milliy hususiyatga ega ekan, O’zbekistonda ta`lim 

mazmuni  o’quvchilarni 

milliy 

madaniyatga, 

milliylikka 

munosabatini 

shakllantiruvchi ob`ektiv hususiyatga egadir. Mazkur nazariy hulosaga muvofik, 

milliy  tarbiyaviy  zaruratni  ta`lim  mazmuni,  maqsadi  bilan  muvofiqlashtirish, 

pirovard  natijada  esa,  ta`lim  mazmunini  milliy  tarbiyaning  potentsial  omilidan 

real omiliga aylantirishga kuchli ehtiyoj paydo bo’ladi. 

Boshlang’ich  sinflar  gumanitar  darsliklarining  milliy  tarbiyaviy 

imkoniyatlari tahlil qilinar  ekan, o’quvchilarning  yoshi,  ruhiy,  fiziologik  milliy 

hususiyatlari  nazarda  tutildi.  Jumladan,  boshlang’ich  sinf  o’kuvchisida  davra, 

ruhiy  o’yinlar,  tengkurlar  bilan  muloqtga  kirishish  uchun  bolaning  o’z  ustida 

turli ijtimoiy rollarni sinab ko’rishi, hayolotining o’sishi, vijdoniylik tuyg’usining 

namoyon bo’la boshlashi, milliy o’zligini anglashning rivojlana borishi, boshqa 

millatlar  haqidagi tasavvurlarning  kengaya  borishi,  Vatan  tushunchasini  anglay 

borishi ro’y beradi. 

Bu  davrning  o’ziga  hos  hususiyatlarini  olimlar  «intellektual  operatsiyalar 

davri»  (J.  Piaje),  «ikkinchi  bolalik  davri»  (G.Grimm),  «maktab  bolalik  davri» 

(D. Bromley), «bolaning ijtimoiy jonzot ekanligini anglash davri» (L. Bajovich), 

«asosiy faoliyati o’kish bo’lgan kichik maktab  o’quvchiligi davri» (D. Elkonin) 

deb  ataganlar.  Milliy  tarbiya  nuqtai  nazaridan    esa,  bu  davrni  o’quvchining 

o’zini  u  yoki  bu  halq  farzandi  sifatnda  anglashining    ilk  bosqichi,  deb  atash 

mumkin.  

Ona  tili,  adabiyot  fanlarini  o’qitish,  bolalarning  adabiy  asarlarni  o’qiy 

boshlashi  milliy  tarbiya  nuqtai  nazaridan  ahida    ahamiyatga    ega.  Atoqi  

---

 

58 

tilshunos  olim  A.  Rustamov  har  bir  yahshi  adabiy-badiiy  asar  ma`rifiy-

tarbiyaviy va badiiy qiymatga ega bo’lishi kerakligi, aks holda o’kuvchi bunday 

asardan  qoniqmasligini  yozadi.  Adabiy  asar  vazifalarining  taqsimoti 

quyidagicha:  bilim  tashnaligini  asarning    ma`rifiy  tomoni  qondiradi,  amalda 

ezgu  yo’lga  solish  vazifasini  uning  tarbiyaviy  jihati  bajaradi  va  zavq  talabiga 

uning  badiiyati  javob  beradi...  Asarning  bu  uch  jihati  o’z  vazifasini  bajarishda 

bir-biriga ko’maklashadi. Badiiyat asarning tarbiyaviy  ta`sirining  oshishiga va 

ma`rifiy  jihatining  yaxshi  o’zlashishiga  yordam  beradi.    Tarbiyaviylik 

ma`rifatga  bo’lgan  intilishning  va  badiiyatning  ta`sirini  oshiradi.  Ma`rifiylik 

asarning tarbiyaviy va badiiy tomonlarini mustahkamlaydi.  

Shuni ham  qayd qilish  kerakki, respublikamizning  mustaqilikka  erishish, 

o’zbek  tiliga  davlat  tili    maqomining  berlishi  barcha    darsliklarni  yangi, 

zamonaviy  talablarga    javob  bera  oladigan  qilib  yaratish  zaruratini  yaratdi. 

Jumladan,  ―O’qish  kitobi‖,  ―O’zbek  tili‖,  Tabiatshnoslik‖,  ―Adabiyot‖, 

darsliklariga    miliy  mazmunga    ega  didaktik  materiallarni  ko’proq  kiritish 

respublika    o’quv-metodik  markazi  tomonidan  taklif  qilindi.  Bu  sohadagi  

izlanishlarning  qo’lamini  tasavvur  qilish  uchun  boshlang’ich    sinflar  o’quv 

darsliklariga    milliy  mazmun  berish  bo’yicha  olib  borilgan  ishlardan  ayrim  

namunalarni keltiramiz.