Bitiruv malakaviy ishning tarkibiy tuzulishi; 2-bob to’rt
paragrafdan, hulosa va adabiyotlar ro’yhatidan iborat
12
1-bob. Miliy g’oya tushunchasining tarixiy-pedagogik rivojlanishining
nazariyasi.
1.1. Sharq Allomalari asarida milliy g’oyaning tarixiy pedagogik tavsifi.
Milliy istiqlol g’oyasining ma`no mohiyatini va uning millat
hayotidagi o’rnini mukammal tushunib etish uchun eng avval unga zamin
bo’ladigan negizni aniqlab olish nazariy va amaliy ahamiyatga molikdir.
CHunki, bugun «Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar»
fanining ta`lim tizimiga kiritilishi munosabati bilan milliy g’oyaga nisbatan ham
unga ustvorlik berishga urinishlar sezilmoqda.
Aslida bunday harakatlarni ob`ektiv holat, - deb qarash ham mumkin.
CHunki, bu fanning mamlakatimiz mustaqilligini mustahkamlashning bugungi
kundagi vazifalaridan kelib chiqan holda bunday holat yuzaga kelmoqda.
Ammo, ana shu mustaqillikni milliy ong va g’oya yuzaga kelmasa qo’lga
kiritib bo’lmasligini ham e`tibordan chiqarib bo’lmaydi. Aslida har qanday
milliy maqsad va manfaatlarning debochasi milliy g’oyaning yuzaga kelishi
bilan bog’liq. Huddi ana shu ma`noda ham milliy g’oyaning o’zini va uning
zaminida esa milliy istiqlol g’oyasining millat taqdiridagi rolini o’rganish
nazariy va metodologik jihatdan to’g’ri bo’ladi. Chunki, milliy istiqlol g’oyasi
millatning o’zgalarga qaram bo’lib qolishi, undan qutilish uchun zarur
bo’lgan harakatlarni vujudga keltirish va ozodlikni ta`minlash davri uchun
hizmat qiladi. Keyinchalik unga ustvorlik berishga ehtiyoj qolmaydi. Milliy
g’oya millat real sub`ekt sifatida mavjud bo’lgan har bir davr uchun o’z
ahamiyatini saqlab turadi va milliy taraqiyotning vazifalari yo’nalishlariga mos
ravishda yangi g’oyalar yuzaga kelishga zamin bo’lib qolaveradi.
Milliy g’oya tushunchasi va uning milliy istiqlol g’oyasi bilan
uyg’unligi. Milliy g’oya – milliy ongni uyg’otuvchi millatning o’zligini
anglatuvchi, o’ziga hoslikka, mentalitetiga «qiyofa» bahsh etuvchi, milliy
ruhiyat, g’urur, iftihor, e`tiqod va ma`sullik tuyg’ularini shakllantiruvchi fikrdir.
Milliy g’oya har bir insonning o’zini anglashi jarayonida shakllana
boshlaydi. Insonning shahs sifatida shakllanishi esa uning o’zini anglashidan
13
boshlanadi. U ota-ona, oila va tashqi muhit bilan bo’ladigan munosabatlar
orqali o’zining kimligini anglay boshlaydi. Shuning uchun ham milliy g’oya
insonda ana shu munosabatlarning ta`siri ostida shakllanadi. Milliy g’oyaning
asosiy manbalari-kundalik soddagina urf-odat, an`ana va qadriyatlardan
boshlanib, ma`naviy meros, tarixiy hotira va milliy taraqiyotda to’plangan
tajribalargacha bo’lgan omillar bilan bog’liqdir. Milliy g’oya ota-ona, oila,
millat vakillarining o’zaro munosabatlari, hatti-harakatlari, mentaliteti ta`sirida
shakllanadi. Shu ma`noda ham milliy g’oya manbalari mustahkam
bo’lgandagina, u turli munosabatlar, milliy udumlar, urf-odatlar, an`analarga
amal qilish orqali insonning ongi bilan rivojlanib boradi va ulg’aygan sari uning
ham umumiy dunyoqarashi, ongining ajralmas qismiga aylanib boradi.
Milliy g’oya tizimida milliy ong, milliy o’zlikni anglash va milliy
mentalitet etakchi o’rin egallaydi. Milliy ong bo’lmasa, u rivojlanmasa, millat
o’zligini anglamasa, u kim, qaerdan kelib chiqan, ildizlari nimalar bilan
bog’liqligi kabi tuyg’ularga ega bo’lmasa va nimalarga qodirligini bilishga
intilmasa, milliy g’oya ham sayozlashib boraveradi. Millat o’zining turmush va
hayot kechirish jarayonida o’z millatiga hos bo’lgan udumlar, urf-odatlar,
an`analar va qadriyatlarni o’zlashtirishga intilsa, unga amal qilsagina milliy
g’oyalar uyg’onib, rivojlanib, takomillashib boradi. Milliy ong va milliy o’zlikni
anglash milliy g’oyaga turtki beradi, uni shakllantiradi va milliy taraqiyotga
ruhiyat bag’ishlab «uni harakatga» keltiradi. SHuning bilan birga milliy ong va
o’zlikni anglashning rivojlanishi milliy g’oya imkoniyatlarini kengaytirib turadi.
Milliy g’oyaning ta`sir doirasi nihoyatda keng bo’lib, u millatning
o’ziga hosligini saqlab turish, millat manfaatlari yo’lida millat vakillarini
birlashtirish, uyushtirish va taraqiyot yo’nalishlarini belgilash kabilarga
o’zining ta`sirini o’tkazib turadi.
Milliy g’oya milliy o’ziga hoslikni saqlab turish va milliy
manfaatlarni amalga oshirish, milliy istiqbolini belgilash uchun muhim
ahamiyatga egadir. CHunki u, millat vakili bo’lgan har bir shahsning
dunyoqarashi, kundalik faoliyatida o’z ifodasini topadi. Millat vakillarining
14
aksariyat ko’pchilik qismining milliy g’oyasi mustahkam bo’lgan insonlar
tashkil qilgan sharoitdagina milliy manfaatlar uchun umummilliy harakat
vujudga keladi. Huddi mana shu umummilliy harakatni vujudga keltirish –
milliy g’oyaning muhim vazifalaridan biri; ikkinchidan, uning millat
vakillarida vatanparvarlik, ona zaminning muqaddasligi tuyg’usini uyg’otish,
uni ko’z qorachig’iday himoya qilish kerakligini tushunib etishga ta`sirini
o’tkazish; milliy g’oya har bir millat vakilida uning avlod-ajdodlari ana
shu zaminda dunyoga kelgan, uning huzur-halovatidan bahramand bo’lgan,
undan ilhom, zavq-shavq olgan va qo’nim topganligidan habar berib turadi. Bu,
o’z navbatida o’z ona zaminiga mehr-muhabbatini mustahkamlaydi;
uchinchidan milliy g’oya tarixiy hotirani mustahkamlaydi va uning takrorlanmas
imkoniyatlaridan manba sifatida turtki (zaryad), ilhom olib turadi. Biz
umuminsoniy
qadriyatlarning
ustvorligi
va
umumbashariyatni
birlashtiruvchanligi haqida qancha ko’p gapirmaylik, baribir uning ildizlari,
zaminlari millatning tarixiy hotirasi, merosi va asrlar davomida to’plagan
hayotiy tajribalari bilan bog’liq ekanligini nazarda tutishimiz lozim bo’ladi.
Huddi mana shu jarayonda milliy g’oyaning o’rni, salohiyati, imkoniyati va
yuksakligi namoyon bo’lib turadi; to’rtinchidan, milliy g’oya millat vakillarida
millat taqdiri uchun ma`sullik tuyg’ularini ham uyg’otib turadi. Millat real
hayotda uni tashkil etuvchi shahslardan iborat ekan, har bir millat vakili o’zga
millatlar davrasida o’z millati vakilining erishgan yutug’idan hursand bo’ladi,
shu millat vakili bo’lganiningdan fahrlanadi. Aksincha, o’z millatdoshining
boshiga tushgan og’ir kunlar tushsa uni huddi o’zingning eng yaqinlarining
boshiga tushganday qabul qilasan.
Milliy g’oyaning zaminlari «mo’rt» va qashshoq bo’lsa, yohud
qandaydir zo’ravonlik ta`siri ostida hiralashtirilgan bo’lsa, millat o’zligini
yo’qota boshlaydi, o’zi haqidagi qarashlari sayozlashib boradi va oqibatda
uning istiqboli ham havf ostida qoladi. Lekin avlod-ajdodlari mustahkam
intelektual salohiyat, meros va taraqiyot tajribalarining yaratgan millatning
milliy g’oyalarini ma`lum davr ichida zo’ravonlik bilan jilovlab turish mumkin,
15
ammo uni millat tarixiy hotirasidan batamom yo’q qilib bo’lmaydi. Zero,
milliy intelektual salohiyat, meros va milliy taraqiyot davomida to’plangan
tajribalar umuminsoniy mulkka aylanib, er qirrasining boshqa zaminlarida
yashayotgan o’zga xalqlarga hizmat qilib kelaveradi. Bu, o’z navbatida,
zo’ravonlik bilan (vaqtincha) «jilovlanib» turilgan, o’z avlod-ajdodlari
tomonidan yaratilgan milliy-ma`naviy salohiyatdan mahrum etilgan millatning
istiqbolda, ya`ni o’z milliy g’oyalarining tiklanishida katta ahamiyatga ega
bo’ladi, chunki milliy-ma`naviy salohiyati mustahkam va boy bo’lgan
millatning milliy g’oyalarini zo’ravonlik bilan moddiy kuchga aylantirishga
imkon bermaslik mumkin, ammo uni batamom yo’qotib yuborib bo’lmaydi.
Vaqt o’tishi bilan unga millatning ehtiyoji oshib boraveradi.
Milliy g’oyaning bitmas-tuganmas imkoniyatlari shu darajada kengki, u
faqat millatning o’z-o’zini anglashi, milliy ong rivojlanishi bilan cheklanmaydi,
balki u millatni o’zgalarga tanitadi va uning umumjahon tsivilizatsiyasi
jarayonlariga mustaqil sub`ekt sifatida kirib borishiga o’zining ta`sirini
o’tkazadi.
Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, milliy g’oya va milliy tiklanish
va umummilliy taraqiyotning muhim manbai hisoblanadi.
Milliy g’oya milliy istiqlol g’oyasini shakllantiradi va uning real
amalga oshishida millatni birlashtiradi. Milliy g’oyasiz milliy istiqlol
g’oyasi ham shakllanmaydi. Shu ma`noda milliy g’oyani rivojlantirish millat
taraqiyotining har bir bosqichi dolzarb vazifa bo’lib qolaveradi.
Tarixni bilish, undan to’g’ri va holis hulosalar chiqara olish inson
ma`naviy kamoloti uchun nihoyatda muhim. Tapix buyuk muallim, o’tmishdan
saboq beradigan tarbiyachidir. Gap eng qadimgi davr falsafasi haqida borar
ekan, bu masala yanada katta ahamiyat kasb etadi. Ayrimlar «Bizga ming
yillar qa`rida yotgan madaniyat va falsafadan nima foyda, yahshisi, bugunning
gapidan gapiring?", «O’tmish qa`ridan tashbeh izlagandan ko’ra, bugungi muammolar
ustida bosh qotirgan ma`qul emasmi?» degan hayollarga borish mumkin. Bir
qarashda ularning gapida ham jon borga o’hshaydi. Ammo bir narsa aniq: o’tmishni
16
bilmasdan turib, kelajakni to’g’ri tasavvur etish mumkin emas. Zero, o’tmishsiz
kelajak yo’q. Shu ma`noda, biz falsafa tarihini azbaroyi o’tmishga
qiziqqanimiz uchun o’rganmayapmiz. Biz uni turli zamonlarda ro’y bergan
hilma-hil voqea va hodisalarning falsafiy fikr va ongida qanday aks etgani,
ularni qanday g’oyalarning tugilishiga sabab bo’lgani, qaysi ta`limotlar insoniyat
taraqqiyotiga qanday ta`sir ko’rsatgani, qaysi mafkura odamzodni ko’proq
rivojlanish yoki tanazzul tomon etaklagani kabi haqiqatlarni bilib olish uchun
o’rganamiz. Tarixni o’rganmoq va undan saboq olmoq har bir inson uchun
zarurdir. Bu falsafa bilan shug’ullanayotgan mutahassis uchun ham, uni
o’rganayotgan talaba uchun ham birdek muhim ahamiyatga ega. Tarixni
falsafasiz to’g’ri tushunib bo’lmagani kabi, falsafani ham tarihsiz to’g’ri
anglab bo’lmaydi. Shularni nazarda tutib, quyida biz mamlakatimiz tarihida
muayyan iz qoldirgan ayrim falsafiy qarashlar va ta`limotlar haqida qisqacha to’htalib
o’tamiz.
Zardushtiylik ta`limoti. Eramizdan avvalgi X asrdan eramizning VII
asrlarigacha bo’lgan davr mahsuli bo’lgan diniy-falsafiy ta`limotlardan biri
zardushtiylikdir. Bu ta`limotga Zardusht asos solgan bo’lib, Sharq va G’arbda
Zaratushtra, Zaroastr nomlari bilan mashhurdir. Manbalarga ko’ra, Zardusht
eramizdan avvalgi VI asrning birinchi yarmida yashagan. Lekin uning tarixiy yoki
afsonaviy shahs ekanli haqida aniq bir to’htamga kelingani yo’q. U o’zini
payg’anbar deb e`lon qilgan. Lekin uning payg’anbarligi ilohiy asosga ega emas.
Ya`ni bu haqikat ilohiy kitoblarda o’z tasdig’ini topmagan. Zardushtiylikning
bosh kitobi «Avesto»dir. Unda qadimgi halklarning dunyo to’g’risidagi tasavvurlari,
o’ziga hos qadriyat va urf-odatlari aks etgan. Unda olamning azaliy qarama-qarshi
kuchlari yahshilik va yomonlik, yorug’lik va zulmat, issiqlik va sovuqlik, hayot va
o’lim borasidagi qarashlar o’z ifodasini toptan. «Avesto»da, shuningdek, tabiat
falsafasi, tarih, etika, tibbiyotga oid ma`lumotlar ham berilgan.
Markaziy Osiyoda buddaviylik ham o’z o’rniga ega. U diniy-falsafiy ta`limot
sifatida qadimgi Hindistonda eramizdan avvalgi VI asrning ohiri va V asr
boshlarida vujudga kelgan. U jahonda keng tarqalgan dinlardan biridir. Bu
17
ta`limotga asos solgan donishmand Sidharta urig’idan chiqqan Gao’tama
hisoblanadi. Keyinchalik u «Budda», ya`ni nurlangan degan laqabga ega
bo’lgan. Buddaviylik islomga qadar O’rta Osiyoda tarqalgan qadimgi dinlar
orasida mavqei jihatidan juda katta o’rin tutadi. Bu ta`limot O’rta-Osiyoga
eramizdan avvalgi II- 1 asrlarda kirib kelgan. Tarixiy manbalarga ko’ra, uni
Toharistonga balhlik savdogarlar olib kelishgan. Kushonlar davrida
buddaviylik dini hukmron dinga aylangan edi. «Xalqchil bo’lganligi uchun
O’rta Osiyoga keng yoyilgan. Buddaviylikning O’rta Osiyoga yoyilishi quyidagi
to’rt bosqichdan iborag.
Birinchi bosqich. Kushonlardan oldingi davr. Bu eramizdan avvalgi I
asrga to’g’ri keladi. Bu davrga oid yozma manbaalar bizgacha etib kelmagan.
Ikkiichi bosqich. Bu davrda buddaviylik O’rta Osiyoga keng tarqalgan edi.
Ayniqsa, uning ahloqga oid masalalar, halq ommasini sabr qanoat va
bardoshga da`vat etuvchi g’oyalarni ilgari surganligi muhim ahamiyat kasb etgan.
Uchinchi bosqich. Bu davrda O’rta Osiyoda buddaviylik ta`limotining
manbalari yoyilgan.
To’rtinchi bosqich. (IX-XIV asrlar) islom O’rta Osiyoda hukmron
dinga aylanishi bilan bu din siqib chiqarilgan juda zaiflashib ketgan.
Buddaviylikning O’zbekiston va Hindiston xalqi o’rtasida o’z davrida
ma`naviy ko’prik bo’lib hizmat qilganligi aniq. Halqlarimiz orasidagi do’stlik va
birodarlikning ildizlari u davrga borib taqaladi va bugungi kunda aksariyat kishilar,
ayniqsa, yoshlarimizning hind xalqi, uning madaniyat va san`atiga qiziqishi
tasodifiy emas.
Moniy ta`limoti yurtimizda buddaviylikdan keyin keng tarqalgan edi. U
zardushtiylik va hristianlikning natijasida vujudga kelgan. Moniy fors va arab
tillarida bir necha risolalar yozgan. Lekin ular bizgacha etib kelmagan Moniy hatto
«Moniylik yozuvi» nomli alifbo ham tuzgan uning ta`limoticha, hayotda dastavval
nur dunyosi — yahshilik va zulmat dunyosi yozuvlik bo’lgan. Ular o’rtasida abadiy
ko’rash boradi, inson ikki unsurdan (ruh-nur farzandi, jism zulmat mahsuli) iborat.
Moniylik halq ommasi manfaatlarini himoya qiluvchi ta`limot bo’lgani sababli
18
hukmron mafkura qarshiligiga duch kelgan.
Beruniy zamonida islom yagona hukmron diniy mafkura bo’lib turganini
e`tiborga olsak, zikr etilgan asar va undagi teran fikrlarni bunday o’ktamlik bilan
aytish g’oyat o’lkan jasoratni talab etgani ayon bo’ladi. Istilochilarning bunday
vayronkor siyosati keyin ham davom etgan. Hususan, mustabid sho’rolar mafkurasi
hukmronlik qilin davrda ham ana shunday hol ro’y bergan Nihoyatda boy
qadriyatlarimiz, falsafiy ta`limotlarimiz, umuman o’z merosimizdan bebahra bo’lib
qoldik.Istiqlol tufayli ajdodlarimiz yaratgan boy va o’lmas madaniy merosni o’rganish
imkoni turildi. Tarixiy hotirani tiklash halqimiz qalbida milliy qadriyatlarga sodiqlik,
vatanparvarlik tuyg’ularini shakllantirish hozirgi kunda ma`naviy hayotning ustuvor
yo’nalishiga aylandi.
Bu Amu va Sirdaryo bo’ylarida yashagan xalqning daxosi eng yuksak
darajaga ko’tarilgan, uning amoklu namoyandalari jahon madaniyati sahifalariga
o’zlarining uchmas nomlarini muhrlab ketgan davr falsafasidir. Bu falsafaning
hususiyatlari o’sha davrda kechgan ijtimoiy-siyosiy jarayonlarning o’ziga hosligi bilan
belgilanadi.
Maskur mavzuni o’rganishdan maqsad, Prezidentimiz Islom Karimov
ta`biri bilan aytganda, yosh avlod qalbida mafkuraviy immunitetni shakllantrish,
«Yoshlarimizning iymon-e`tiqodini mustahkamlash, irodasini baquvvat qilish,
ularni o’z mustaqil fikriga ega bo’lgan barkamol insonlar etib tarbiyalash.
Ularning tafakkurida o’zligini unutmaslik, ota bobolarning muqaddas
qadriyatlarini asrab-avaylash va hurmat qilish fazilatini qaror toptirishdan iborat.
Arab bosqini va islom dini. Movarouinahr arablar tomonidan zabt etilishi
arafasida Turk kogonoti tizimiga kirar edi. U mayda amirliklardan iborat bo’lib,
ular o’rtasida tinimsiz to’qnashuvlar ro’y berib turar edi. Ayniqsa, Turk kogonoti
bilan sosoniylar Eroni o’rtasidagi to’qnashuvlar o’ta shiddatli tusda yuz berar
edi. XII asrning ohiri va XIII asrning boshlarida bu hudud arab halifaligi
tomonidan bosib olindi. Bunga Movarounnahr hududida yashovchi halqlar,
ijtimoiy
kuchlar
orasida
siyosiy
hamjihatlikning
yo’qligi,
o’zaro
kirginbarotlarning avj olishi sabab bo’ldi.
19
Movarounnahrga arablar bosqini bilan birga islom dini ham kirib keldi.
Islom so’zi arabcha tangriga o’zini topshirish, itoat, buysunish, tinchlik kabi
ma`nolarni anglatadi. Islom dini bayrog’i ostida keng hududga arab kabilalari
birlashgan, mavjud tarqoqlikka chek qo’yilgan, yagona markazlashgan arab
halifaligi tashkil topgan.
Qur`on va hadislarda islomiy ta`limotning asosi bayon qilingan. Qur`on
muqaddas kitob. Unda islom qonun-qoidalari, iymon-e`tiqod talablari, huquqiy va
ahloqiy me`yorlar o’z ifodasini topgan. U 114-sura va ular targ’ibidagi oyatlardan
tashkil topgan.
«Sunna» esa hadislar majmui bo’lib, Qur`ondan keyin turadi va uni
to’ldiradi. Unda Muhammad payg’anbarning so’zlari hatgi-harakatlari naqllar va
hadis shaklida jamlangan. Qur`on va sunnadan keyingi muhim manba shariatdir
SHariat (to’g’ri yo’l, ilohiy yo’l demakdir) islomda huquq ahloqiy me`yor va
amaliy talablar tizimidir. Islomdash asosiy yo’nalishlar sunniylik, shialik va
horijiylik. Ular diniy ta`limot, marosimchilik, ahloqiy-huquqiy me`yorlarga
oid masalalarda o’zaro farqlanib turadi.
Horijiylar yo’nalishi o’rta asrlar davrida ko’pgina oqimlarga bo’linib,
keyinchalik yo’qolib ketgan. Faqat ibodiylar (abodiylar) oqimi saqlanib qolgan.
Sunniylik va shialik hokimiyat masalasida (sunniylik halifalik hokimiyati,
shialik esa imomat hokimiyati tarafdori) ayrim diniy marosim va an`analarda bir-
biridan farq qiladi.
Islomdagi oqimlar aqidaviy ta`limot va marosimchilk masalalarida bir-
biridan ajralib turadigan diniy guruhlardir. SHialikdan qarmatlar, ismoiliylar,
zaydiylar, nusayriylar, aliilohiylar va boshqalar ajralib chiqqan.
Sunniylikdan ravshaniylar, ahmadiya, jangari vahobiylar, mahdiylar ajralib
chiqqan. Mazhabchilik ilohiyot masalalari bo’yicha yuzaga kelgan o’zaro
kelishmovchiliklar natijasidir.
Islomda hanafiylik, ash`ariylar, jabariylar, qadariylar, sifatiylar, murji`iylar,
mu`taziliylar kabi mazhablar mavjud. Qadariylar inson iroda erkinligini yoqlab
chiqib, uni tan olmagan jabariylarga qarshi chiqqan. Mo’takallimlar aristotelchilik
20
falsafasi uzil va vositalaridan foydalanib, islomning diniy-aqidaviy ta`limotini
asoslab berishga o’ringan.
Abu Mansur Moturidiy (melodiy 944 yilda vafot etgan) kalom ilmining aql
maqomiga alohida e`tibor qaratgan Samarqandda Moturidiya maktabini yaratgan.
Mu`taziliylar (ajralib chiqqanlar) yakka hudolikning adolatli ekanin Qur`onning
tangri tomonidan yaratilganligini, iroda erkinligini yoqlab chiqqan. Uning
asoschisi Vosil ibn Atodir . Uning oxirgi vakillaridan biri Zamahshariydir.
Kalom islom ilohiyotining o’ziga hos falsafiy ta`limotidir. U diniy aqidalarni
asoslab berishga uringan. Qur`onga tayanib, jannat va do’zahning azaliy
ekanligini, isonda iroda erkinligining yo’qligini, lekin insonning Olloh oldida
o’z qilmishlari uchun mas`ul ekanligini asoslab berishga harakat qiling.
Bunday ma`naviy jarayonlar bilan yonma-yon islomda mashshoiyunlar va
tabbiiyunlarning (Arastu falsafasi va tabiatni o’rganishga ahd qilinganligi) falsafiy
qarashlari shakllana borgan. Bu islomiy ma`naviyatning dunyoviy va diniy
masalalarda, jahon falsafiy tafakkurida ro’y berayotgan jarayonlar nisbatan
tashabbuskor bir kuch ekanini ko’rsatib turibdi.
Qadimgi Yunon falsafasi an`analarida siyosiy faoliyat donishmandlik ko’p
hollarda bir-biriga qarama-qarshi qo’yilgan bo’lsa, islom falsafasida siyosatga,
aksincha, inson faoliyatning yuksak bir shakli sifatida qaraladi. Islomda davlat
boshqarish bu san`at, ammo u ijtimoiy adolat taomiliga amal qilmog’i zarur, ijtimoiy
adolat esa teng huquqiylikka amal qilish tufayli barqaror bo’la oladi, deb hisoblanadi.
Islom falsafasiga ko’ra, insoniyat istiqboli komil insonni shakllantirish
orqali yuzaga keladi, ahloq-odob esa inson tafakkurining ajralmas targ’ibiy
qismidir. Muzilmoi Sharq mutafakkirlarini aql maqomi, mantiq ilmi avvaldan
qiziqtirib keladi, chunki mantiqqa tayanmagan har qanday bilim ishonchli va
samarali bo’la olmaydi. Bu masala ham islom falsafasida o’z o’rniga ega.
Tasavvuf va uning tariqatlari. Tasavvuf falsafiy oqim va diniy-ma`naviy
hodisa sifatida islom dini doirasida (ko’pgina ichki sabablar va ba`zi tashqi
unsurlar — buddaviylik va hindiylikning ilk diniy tasavvurlari, sharqiy xristian
tarkidunyochiligi, neoplatonizm kabilarning ta`siri ostida) paydo bo’ldi. Tasavvuf
21
uchun vahdoniyat — Ollohning birligi, Olloh va olamning porlab turishi, fano
bo’lish, orif shaxsining tangri taolo bilan ruhan birlashib ketishi kabi
mushohadalar muhim ahamiyat kasb etadi. Bu oqim namoyandalari va
tarafdorlarini sufiylar, deb ataganlar va «sufizm» atama si shundan paydo bo’lgan.
Ilk sufiylar aholining kambag’al toifasi orasida shakllangan. Ularning qarashlari
istilochilar zulmi, adolatsizlik, ijgamoiy tengsizlikka qarshi norozilik belgisi
sifatida ham yuzaga kelgan.
Tasavvufning muhim jihatlari yirik musilmon ilohiyotchisi Abu Hamid
Muhammad ibn Muhammad al-Gazzoliyning (1059-1111) «Diniy ilmlarning
tiriltirilishi» asarida bayon etilgan. Ul zot dunyo qonuniyatlarini aql orqali bilishni
e`tirof etgan. lekin Ollohni aql bilan anglash mumkin emasligini ta`kidlaganlar. U
faqat qalb, mahsus ruhiy harakatlar — iltijo-ibodatlar ko’magida bilib boriladi.
Mantiq, tabiatni bilish Ollohni tanishga halal bermasa, ular ahamiyatlidir, agar
aksincha bo’lsa, ularniig maqomi chegaralanadi. Bahouddin Naqshband (1318-1389
yillar) naqshbandiya tariqatining asoschisidir. Bu ta`limotning mohiyati «Dil - ba
yoru dast- ba kor» shiorida yaqqol ifodasini topgan. Inson Olloh inoyati natijasi
bo’lib, bu dunyoni unutib qo’ymasligi lozim, uning qalbi doimo Ollohda, qo’li
esa mehnatda bo’lmog’i lozim. U tasavvufning barcha tariqatlari singari
shariat, tariqat, ma`rifat va haqiqat maqomlarini e`tirof etadi. Naqshbandning
ta`kidlashicha, shariat — ahdga vafo, islomning beshta asosiy talabiga rioya
qilish, dil va til birligi. Tariqat esa, o’zidan kechish, fano bo’lishdir. Haqiqat —
behuda ishlardan uzoqlashish, haq ishlarga bog’lanish. Demak, shariat — qonun,
tariqat — yo’l. Qonun vujud va qalbni tarbiyalaydi. Yo’l esa ko’ngilni poklab, ruhni
ilohiy quvvatdan bahramand qiladi.
Kubraviya, yassaviya va naqshbandiya ta`limotlari ma`naviyatimiz tarixida juda
katta o’rin tutgan. Ular ma`naviy taraqqiyotda muhim ahamiyatga molik bo’lib, o’z
ta`sirini haligacha yo’qotmagan. Tasavvuf ta`limoti Sharq musilmon xalqlari
ma`naviy hayoti tarixida uchmas iz qoldirgan ijtimoiy-falsafiy oqimlardan biri
hisoblanadi. Markaziy Osiyo xalqlari ijtimoiy-falsafiy dunyoqarashining asosiy
yo’nalishlaridan biri sifatida hukumronlik qilib keladi. Tasavvuf insonni
22
poklikka, to’g’rilikka undovchi, kishilarga etishish yo’lini belgilab berishdek
yahshilikni targ’ib qiluvchi oqim.
Tasavvuf ta`limotning tadqiqotchilari «sufiy» so’zini ma`nosi to’g’risida
xilma-hil fikr va mulohazalar mavjud ekanini ta`kidlashadi. Ayrim
tadqiqotchilar sufiy so’zini arabcha «suf» degan so’zdan kelib chiqib mato
degan ma`noni anglatadi deyishadi. Boshqa bir nuqtai nazarga ko’ra «sufiy»
yunon tilidagi «safos» - donishmand so’zidan olingan. Aslida sufiy so’zi suf
degan arabcha etimologik birlashmadan tashkil topgan. Sufiylar ko’p hollarda
jun chakmon kiyib yurishni odat qilishgani uchun ularni sufiylar deyishgan.
Tasavvuf VII asrning oxiri va VIII boshlarida yaqin Sharqda musilmon
o’lkalarda vujudga keldi va keyinchalik Markaziy Osiyoga ham keng tarqaldi.
Dastlabki sufiylar hayot kechirishni tanlaganlar. Ularga hos bo’lgan
hususiyatlardan biri sabr-toqat va qanoat bilan darvishona yashash, hatto
odamlardan uzoqlashib, ular bilan uchrashmaslikka harakat qilish, o’z umrini
toat-ibodat bilan o’tqazish bo’lgan.
Dastlabki sufiylardan Basralik Hasan (622-728), Moliki Dinor, Ibrohim
Adhamlarni ko’rsatib o’tish mumkin. Sufiy boshqa odamlardan poq va garibona
turmush kechirish, doimiy toat-ibodatda bo’lish va faqat ilohiy ruhga
qo’shilishni maqsad qilib qo’yishi bilan tubdan farq qilgan. Sufiy va dunyodan
na oxiratdan ta`ma bo’lmasligi kerak. IX asrlar kelib, sufiylikning nazariy
asoslari ishlab chiqildi. Endilikda sufiylar Tangri taologa ko’r-ko’rona mutelik
qilishning hojati yo’q ekanini ta`kidlab, Hudo g’azabidan qo’rqib amri ma`rufni
bajarish Ollohga bo’lgan sadoqatni belgisi emas, balki uning riyo ekanini
tushunib etdilar. Sufiylikni nazariy asoslarini ishlab chiqishda sufiylik
yo’riqlarini belgilash va ilohiy harakatlarni el orasiga yoyishda Bitoniy,
Bag’dodiy, Haqim Termiziy, Mansur Hallojlarning hizmati katta bo’lgan. Eng
asosiysi shunda ediki, sufiylarning amaliy-psihologik mashqlari, o’z-o’zini
tarbiyalash va chiniqtirish tadbiq uzillari shakllanda, shariyat, tariqat, ma`rifat,
haqikat degan tushunchalar yuzaga keldi va ular har bir sufiy uchun haqiqatga
etishish va adabiylikka erishuvning zaruriy sharti hisoblanadi.
23
Ahmad Yassaviyning ahloqiy-diniy qarashlari.
Yuqorida aytib o’tganimizdek Ahmad Yassaviy Yusuf Hamadoniyning
mudiri-uchinchi halifasidir. Ahmad bir rivoyatga ko’ra Yassi shahrida, bir
rivoyatga ko’ra Sayramda tug’ilgan. Tug’ilgan yili aniq bo’lmasada, ilmiy
adabiyotlarda uning vafoti 1166-1167 deb ko’rsatilgan. Otasi Ibrohim ibn
Mahmud ibn Iftihor shajarasi payg’mbar Muhammad alayhissalomning qizlari
Fotimaga to’tashgan. U dastlabki ta`limini Arslonbobodan oladi. Arslonbobo
vafotidan keyin yo’lga otlanadi. Buhoroga kelib Hamadoniyga muridlikka
to’shadi. Yusuf Hamadoniy vafotidan so’ng Buhoroda uning uchunchi halifasi
bo’lib shayhlik qiladi. U Buhoroda cheksiz muridlari, shog’irdlari orasida
hurmat-izzatda yashayotganiga qaramay ilohiy da`vat bilan yolgizlikni ihtiyor
etdi va Turkiston sari otlanib, Yassi shahridagi mozorda er ostiga kirib yashadi.
Rivoyatlarga ko’ra A.YAssaviy o’z ustozlari Arslonbobo va A.Hamadoniyga
ham ustoz sanalgan, sharoitda va haqikatda eng komil inson-payg’mbar
Muhammad alayhisalom 63 yoshda vafot etganiga motam tutish uchun shu
ishni qiling deydilar
4
.
Hoja Ahmadning 63 eshida Yassida er ostiga kirgan uning hayotida sifat
jihatidan yangicha hayoti boshlanadi. Bu erdagi hayot o’zgacha vaqt
qonuniyatlari asosida kechadi. Bu dunyo tashvishlaridan qutilib, faqat ilohiy,
ruhiy olamda yashash barchaga nasib etavermaydi. Bunday oliy holatni
Yassaviy hadisasi sharifga asoslanib « o’lmay turib o’lish» deb ataydi.
Ahmad Yassaviy (Rosoilda) inson ko’ragida besh gumbaz borligini
aytadi:
1. qalb yoki ko’ngil;
2. ruh;
3. sir;
4. hofiy yoki mahfiylik;
5. ixfo, ya`ni ezgulik.
4
K.Xoshimov., S.Ochil ―O’zbek pedagogikasi antalogiyasi‖ T ―O’qtituvchi‖ 2010 yil
24
Ahmad Yassaviy ruhiy olamning barcha gumbazlarini diliga jo etgan.
Endi uning Xaq-taolo bilan muloqot qilishiga kundalik ikr-chikr tashvishlar
halal beraolmaydi. Donishmand «Hikmatlar to’plamida» shunday yozadi:
ChHin oshiqlar doim tirik o’lgan emish
Arvohlari er ostiga kirgan emish
Zohid, obid bu ma`noni bilgan emish
Chin oshikni haloyikning Hizri b o’lgay
Hoja Ahmadning Buhorodan Turkistonga qaytib, yer ostidagi hujraga kirib
yashay boshlagani haqidagi habar butun chulga tarkaladi. Shu kundan boshlab
yoshu qari bu tabarruk zotni ziyorat qilib daryoday oqib kela boshlaydi. Uchun
onda-sonda ziyoratga kelganlar oldiga chiqib ularga hikmatlar aytib turgan.
Mustaqillik tufayli sufizm ta`limotiga, uning vakillari ijodiga, shu jumladan
YAssaviy ijodiga, uning merosiga munosabat o’zgaradi. Dinoshmand asarlari
nashrdan chiqmoqda. O’zbekistonda milliy ong, milliy ruhning shakllanishida
uning ma`naviy merosi katta ahamiyatga ega. O’tmishdagi ajdodlarimiz
yaratgan ma`naviy merosning hurmatini joyiga qo’yish, yangi ma`naviyatni
shakllantirishda ularni o’zlashtirib, undan oqilona foydalanish oldimizda turgan
muhim vazifadir.
Diniy ilmlar sohalarida imom Buhoriy, imom Termiziy imom Abu Hanifa,
imom Moturidiy va imom Burhoniddin Margiloniylar peshqadamlik qilgan.
Imom Buhoriy (810-870yillar) yirik ilohiyotchi, muhaddis sifatida 60 mingga
yaqin hadis to’plagan, ulardan ishonchli deb topganlarini mahsus to’plam holiga
keltirgan. Bu to’plam «Sahihi Buhoriy» nomi bilan mashhurdir.
Imom-iso At-Termiziydan (824-892) «Payg’ambarning alohida fazilatlari»,
«Hadislardagi ihtilof va bahslar haqida risola», «Tarix» va boshqa asarlar meros
bo’lib qolgan. Imom Termiziy hadislarni muntazam ravishda to’plab, muayyan
tartib solgan va yahlit bir kitob shakliga keltirgan.
Muhammad al-Xorazmiy (783-850) va Ahmad al-Fargoniy (tahm. 797-865)
butun muzilmon Sharqi va jahonda tabiiy va aniq fanlar rivojiga salmoqli hissa
qo’shgan
buyuk
allomalardir.
Muhammad
al-Xorazmiy
Bag’dodda
25
«Donishmandlik maskani» («Bayt ul-hikma») ga rahbarlik qilgan. Uning
«Astronomiya jadvali», «Hind hisob to’g’risida risola», «Quyosh soati to’g’risida
risola», «Musiqa haqida risola», «Tiklash va qarshi qo’yish hisobiga oid muhtasar
kitob» kabi asarlarida algebra sohasiga asos solindi.
Sharq, xalqlari orasida «Buyuk matematik» unvoniga sazovor bo’lgan
Ahmad al-Fargoniy (tahm. 798 y. da Kuvada tug’ilgan) astronomiya va matematika
sohalarida nom taratdi. Uning «Samoviy jismlar harakati va yulduzlar fanining
majmuasi haqida kitob», «Astronomiya asoslari», asarlarida koinot xaritasi tuzildi.
yer va fazoviy sayyoralar hajmi, iqlimlar, jugrofiy kengliklar to’g’risida
kuzatuvchilar orqali asoslangan yangi ma`lumotlar berilgan, ilm-fanning yangi
Do'stlaringiz bilan baham: |