Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universitetitarix fakulteti

NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETITARIX FAKULTETI
TARIX (KECHKI) YO'NALISHI TALABASINING O'ZBEKISTON TARIXIFANIDAN
MAQOLASI

Qang' va Dovon davlatlari haqida xitoy manbalari

Dovon davlati haqidagi manbalar asosan xitoy manbalrarida bizgacha yetib kelgan boshqa xalqlar tarixida ham malumotlar bor ammo asosiy qismlari xitoy qo'lyozmalarida joylashgan
Tarixiy asarlar yozishda mahalliy atamalarni ishlatish kerakmi yoki o‘zga xalqlar tomonidan berilgan va xorijiy tillardagi manbalarda saqlanib qolgan solnomalardan foydalangan to'gri bo‘ladimi, degan savol xammani o‘ylantiradi. Bizning fikrimizcha, til madaniyatining takozosiga ko‘ra, mahalliy atamalardan foydalanish to'g‘ri bo‘ladi. Biroq ko‘p xollarda tilimizga xorijdan kirib kelgan atamalarni ishlataveramiz. Аna shunday atamalardan biri «Dayyuan» (zamonaviy o‘qilishda «Davan», ruscha transkripsiyada «Davanы») toponimidir. U tarixiy adabiyotimizda shu darajada chukur o‘rnashib ketganki, uning kelib chikishi va ma‘nosi xaqida o‘ylab ham o‘tirmaymiz. Go'yoki bu jug'rofik atama Fargona vodiysidagi qadimgi davlatning nomi. yaqinda rus tilida nashr etilgan «Istoriya gosudarst- vennosti Uzbekistana (vtoraya polovina tыsyacheletiya do nashey erыI veka nashey erы)» nomli yirik asarda «Davan» Farg‘ona vodiysidagi kadimgi davlat nomi sifatida ishlatilgan. hattoki asarning 3-bobidagi bir bo‘linma «Ferganskoe gosudarstvo Davan‘» deb nomlangan amalda bu atama xitoylar tomonidan berilgan bo‘lib, u rus olimi N.Ya. Bichurin asarlari, aniqrog‘i qadimiy xitoy manbalaridan o‘rin olgan Markaziy Osiyo tarixiga oid ayrim ma‘lumotlarning ruscha tarjimalari orqali rus tiliga, so‘ngra O‘zbek tiliga kirib kolgan. Ushbu olim tarjimalarida «Davan» atamasini Fargona vodiysining qadimgi xitoy manbalaridagi nomi sifatida ishlatgan¹. Bumintaqada Xitoy diplomatik munosabatlar o‘rnatgan, dastavval ancha keskin munosabatlar kasb etgan, birinchi mamlakat Dovon- o'rtasidagi harbiy to‘qnashuvlarning asosiy sabablaridan biri imperator U-di Chjan Szyan hikoyalaridan bilib olgan Farg‘onaning mashxur «samoviy otlari» bo‘lgan. Shjan Szyanning takidlashicha, U-di Dovon xukmdoriga 100 pdan oltin va oltin ot bilan maxsus elchi yuborgan va unga ushbu ehsonlar evaziga Dovon arg‘umoqlaridan yuborishni iltimos qilgan. Аmmo Dovon xukmdori otlarni berishni istamay elchining iltimosini rad ettan, bunda u Xitoyning juda olisda joylashganini inobatpa olib qo‘shinlarini Dovonga yubora olmaydi, deb xisoblagan. Bu elchining jaxlini chiqargan hamda u Dovon hukmdorining bu javobiga qo‘pollik bilan javob qaytargan. Hozirgi zamon tili bilan ifodalaganda, mojaro kelib chiqqan va elchi o‘ldirilgan uning buyumlari esa, Dovon hukmdori foydasiga musodara etigan. Bu harakatga javoban xitoy imperatori Farg‘onaga ko‘mondon Li Guan-li boshchiligidagi qariyb yuz ming kishilik qo‘shinni yuborgan. To'rt yil davom etgan va bu urush Dovondavlatining mag'lubiyati bilan yakunlangan Li Guan-li buyrug‘iga ko‘ra qatl etilgan sobiq xukmdor Mugua o‘rniga qariyalardan biri Motsay o‘tqazilgan va xitoyliklar 3000 ta otni olib ortlariga qaytganlar. Oradan bir yil o‘tach Dovon oqsoqollari Mosayni xitoyparastligi uchun o‘ldirganlar, taxtga esa uning kenja o‘g‘li Chjanfinni o‘tqazganlar. Chjanfin o‘g‘lini garovga jo‘natib va har yili Xitoyga bir juft «samoviy zotli» otlarni yuborishni zimmasiga olib, Xitoy bilan tinchlik shartnomasini tuzgan (bu

1. E.V. Rtvelatze Qadimgi. O'zbekiston svilizatsiyasi: Davlatchilik va huquq tarixidan lavhalar. T: "Adolat": 2001

ushbu mamlakat bilan O'rta Osiyo mamlakatlaridan biri o‘rtasida tuzilgan birinchi shartnoma edi
Farg‘ona-Xitoy munosabatlari qachon boshlanganligi haqida ma‘lumotga ega emasmiz. Bu munosabatlar juda qadimdan boshlangan bo‘lishi kerak. Sababi, tadqiqotchilar milodaan avvalgi IV-II ming yilliklarda cho‘l va dasht atrofida vujudga kelgan madaniyat O'rta Osiyo, Qozog‘iston, Mo'g‘uliston va Shimoliy Xitoyda umumiy bir ekanligini aytiladi. Shuningdek, Turkmaniston va O‘zbekistonning janubidan topilgan rangli sopol buyumlarning «Yangshov madaniyati» davrida Xitoyda paydo bo‘lganligi ko‘r- satiladi. Xitoy tadkqiqotchilari «Yangshov mada- niyati» o‘choklarining ShUMU (Shinjong Uyg‘ur Muxtor Ulkasi), Gansu, Chingxay, Shanshi va Shi- moliy O‘rta Xitoy tekisligiga tarqalganligini ta‘kidlaydilar.? Demak, 5-6 ming yillar muqaddam umumiy madaniyatga ega bo‘lgan xalqlarning o‘zaro munosabatlarida farg'onaliklarning ishtirok etishi muqarrardir. Chunki, xitoy manbalarida O‘rta osiyoliklar, jumladan, farg‘onaliklarning miloddan avvalgi I asrda juda mohir savdogar, bo'lgan Bu O'zbekiston janubida (Surxon vohasi) va chegaradosh Tojikiston, Shimoliy Аfg'oniston yerlarida joylashgan tarixiy-madaniy viloyat aholisining tili hamda yozuvidir. Baqtriya yozuvi ikki xil oromiy va qadimgi yunon alifbesiga asoslanib rivojlangan Baqriya tili va yozuvlari uncha yaxshi o‘rganilmagan. Bizgacha yuzdan ortiq baqtriylar so‘zlari yetib kelgan. Baqtriya yozuvi topilmalari asosan milodning birinchi asrlariga taalluqlidir²
2 A.Sagdullayev Qadimgi O'zbekiston ilk yozma manbalarda. T: "O'qituvchi" 1996