Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

 
Ilova: 
«Avesto» kitobi va «Mazda yasna» e’tiqodi 
(Tarix fanlari doktori Mirsodiq Ishoqov va falsafa fanlari nomzodi  
Muhammadjon Qodirovlarning materiallari 
asosida talabalarga qo’shimcha foydalanish uchun matn) 
 
Ushbu  e’tiqodning  asl  kelib  chiqishi,  uning  payg’ambari  va  «Avesto»  kitobi  haqida 
turlicha fikrlar mavjud. Kitobning asli nomi «Apastak» bo’lib, parfiyoncha «matn», yoki boshqa 
talqinlarga  ko’ra  «tayin  etilgan»,  «muqarrar  qilingan»  «o’rnatilgan»  ma’nolarini  bildiradi.  Bu 
kitob  payg’ambar  Zardusht  («Avesto»da  Zaratushtra)  nomi  bilan  bog’lanadi.  Qadim  yunon 
tarixchisi Plutarx Zaradushtra Troya urushidan 6 ming yil ilgari tug’ilgan deb ta’kidlaydi. Agar 
Troya  urushi  milodiy  eradan  1200  yil  ilgari  yuz  berganini  nazarda  tutsak,  Zardusht  yashagan 
davr  bugungi  kundan  9  ming  yil  oldin  bo’lib  chiqadi.  Aristotelь  Zardusht  vafotini  Platon  (mil. 
avv.  428-348  y.)  vafotidan  6  ming  yil  ilgari  bo’lgan  deb  ko’rsatadi.  Germodor  va  Germini 
Zoroastr (yunoncha talaffuz) Troya urushidan 5 ming yil ilgari yashagan, deb hisoblaydilar. 
Zardushtiylik  dini  va  uning  tarixini  jiddiy  o’rgangan  olim  Meri  Boys  bu  dinning 
shakllanish davrini  milodiy  eradan  ilgarigi  XIV-XII asrlarga taalluqli deb topadi. Qator olimlar 
Zardusht payg’ambarlik e’lon qilgan davrni milodiy eradan oldingi VII asrga oid deydilar. 
Har holda o’lkamizga Iskandari Maqduniy lashkarlari bilan ellinizm ta’siri etib kelgunga 
qadar bo’lgan eng qadimgi mukammal shakllangan diniy e’tiqod «Avesto» kitoblarida aks etgan 
«Mazdayasna»  e’tiqodi  bo’lib,  uni  Yangi  davr  fanida  ko’pincha  payg’ambari  nomi  bilan 
«zardushtiylik»  deb  kelishgan.  Dunyoda  keng  tarqalgan  yana  bir  yanglish  tasavvur 
zardushtiylikni faqat Eron bilan bog’lab, «Avesto» madaniyatini shu hududgagina aloqador deb 
bilishdir.  To’g’ri,  sosoniylar  imperiyasi  davrida  (melodiy  224-651  yillar)  Eronda  zardushtiylik 
davlat  dini  darajasida  bo’lgan.  Ammo  bu  dinning  kelib  chiqishi  sosoniylardan  emas,  hatto 
Iskandar  Maqduniydan  ham  ilgarigi  davrga  to’g’ri  kelishi  nazarda  tutilsa,  sosoniylar  davri 
zardushtiyligi mutlaqo ikkilamchi hodisa ekanligi ayon bo’ladi.  
Zardushtiylikning  haqiqiy  vatani  haqida  «Avesto»  kitobining  o’z  ma’lumotlariga 
suyanish,  bizningcha,  eng  maqbul  yo’ldir.  «Avesto»ning  bugungacha  saqlanib  qolgan 
qismlaridan biri «Vendidad» ning birinchi bobida Axura Mazda yaratgan o’lkalar sanaladi: 
1)Ariyana  Vaeja,  2)Gava,  3)Mouru  (Marg’av),  4)Baxdi,  5)Nisaya,  6)Xaroyiva, 
7)Vekerta,  8)Urva,  9)Xnenta,  10)Xaraxvaiti,  11)Xetumant,  12)Raga,  13)  Chaxra,  14)Varna, 
15)Xapta Hindav, 26)Upa Aodshu Rangxaya. 
Olimlarning  tadqiqotlari  natijasida  bular  taqriban  hozirgi  quyidagi  o’lkalarga  to’g’ri 
kelishi  ma’lum  bo’ldi:  1)Xorazm  yoki  Amu  va  Sir  oralig’i,  2)Sug’diyona,  3)Marg’iyona, 
4)Baqtriya(Balx), 5)Nisa (Parfiya poytaxti- hozirgi Turkmanistonning janubi g’arbida), 6)Hirot, 
7)Kobul,  8)Tus(hozirgi  Eronning  Xuroson  viloyati),  9)  Go’rgon  (Astrobod),  10)Horut, 
11)Gilmand(hozirgi 
Afg’oniston 
shimoli), 
12)Rey 
(Tehron), 
13)Chehra(Xurosonda), 
14)Varna(Kaspiy dengizi  janubi), 15)Hind daryosi  bo’ylari, 16)Rangha daryosi kelib chiquvchi 
joy. Albatta, ba’zi joy nomlari hanuz bahsli. Ammo «Avesto» kitobida sanab o’tilgan erlar butun 
Movarounnahr  va  Xuroson  (jumladan,  hozirgi  Eron  va  Afg’onistonning  shimoliy  o’lkalari)ni 
qamrab  olganligi  ko’rinib  turibdi.  «Avesto»da  Orol  dengizi  (Vorukasha  yohud  Vurukasha)  va 
Amudaryo  (Doytiya)  ham  ta’rif  etiladi.  Demak,  dastlabki  davrlardanoq  zardushtiylik  yoki 
aniqrog’i, «Mazdayasna» e’tiqodi, eroniy va turoniy xalqlar qadimdan aralashib yashagan yaxlit 
bir mintaqani qamrab olgan va shu hududda tarqalgandir.  «Avesto» tili o’sha davrlardayoq juda 
qadimiy til  hisoblanar  va Eron  imperiyasining rasmiy tili  bo’lmish qadim  fors tilidan  ham  farq 
qilar edi. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
36
«Avesto»  tili  sharqiy  Eron  tillar  guruhiga  kiruvchi  sug’d,  xorazmiy  va  boxtariy  tillari 
bilan ko’pgina umumiy jihatlarga ega. Bu asar Iskandar istilolaridan ancha ilgari 12 ming buzoq 
terisiga yozilganligi ko’p manbalarda yod etiladi. «Avesto»eng qadimgi hisoblangan qismlarida 
temir  qurol  haqida  ma’lumot  yo’q,  ammo  sariq  rangli  bolta  haqida  eslab  o’tiladi.  Shu  kabi 
dalillar  asosida  holda  «Avesto»  kitoblar  majmuasida  aks  etgan  madaniyatga  bronza  asri 
madaniy  qatlamidan  bizgacha  etib  kelgan  buyuk  meros  sifatida  qarashimiz  mumkin.  Milodiy 
eradan  ilgarigi  V-I  ming  yilliklar  orasida  shakllangan  bu  madaniy  yaxlitlik,  albatta,  o’z  ichki 
takomil  bosqichlariga  ega  bo’lgan.  Bashariyat  takomilidagi  bu  madaniy  bosqichlarning 
birinchisini  «Avesto»ning  o’z  mazmunidan  kelib  chiqqan  holda  Jamshid  (Yima)  davri,  ya’ni