Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

2-fasl. Tasavvuf nazariyasi va Ibn al-Arabiy merosi. Tasavvuf 
tariqatlarining shakllanishi. 
 
Darhaqiqat  XII  asrdan  tub  o’zgarishlar  boshlandi.  Imom  G’azzoliyning 
tug’ishgan  ukasi  Abdulfutuh  Ahmad  G’azzoliy  (vafoti  1126  yil)  akasi  izidan 
bormay,  so’fiylik  yo’lini  ixtiyor  etdi.  U  shayx  Abu  Ali  al-Farmoziy  (vafoti  1084 
yil)  va  shayx  Abu  Bakr  an-Nassoj  at-Tusiy  (vafoti  1084  yil)  suhbatlariga  noil 
bo’ldi va Ibn Sinoning «Qush risolasi» asariga tasavvuf ruhida javobiya yozdi.  
XII 
asr 
boshlarida 
fors 
mumtoz 
she’riyatining 
eng 
yorqin 
yulduzlaridan 
Abdulmajid  Majdud  ibn  Odam  Sanoiy  (1048  - 
1140)  yangi  bir  an’anani  boshlab  berdi;  u 
birinchilardan  bo’lib  asr  boshida  saroyni  va 
madhiyaguylikni  tark  etib,  she’riyatga  jiddiy 
falsafiy-ijtimoiy  va  axloqiy  masalalarni  olib  kirdi. 
Shu  sababdan  uning  «Sayrul-ibod  ilal-maod» 
(«Alloh  bandalarining  qaytar  makonga  safari»)  va 
10  ming  baytdan  ortiq  hajmdagi  «Hadoyiq-ul-
haqiqa»(«Haqiqat  bog’lari»)  dostonlari  buyuk 
xalaflari  (izdoshlari)  tomonidan  so’fiyona  ruhda 
talqin etildi. Asr oxirlariga borib bu jarayon ancha 
keng  yoyildi  -  o’sha  davr  saroy  she’riyatining 
atoqli  vakillari  Anvariy(vafoti  1191y.),  Hoqoniy 
(1120-1199)  va  boshqalar  birin-ketin  uzlatga 
chekinib,  o’z  homiylariga  madhu  sano  o’rniga 
jiddiy falsafiy qasidalar yozishga kirishdilar. 
XII asr birinchi yarmida G’azzoliy qarashlari mintaqaning ko’p joyida hanuz 
jiddiy anglab etilmagan, hatto  uni qoralash, rad qilish  harakatlari ko’zga tashlanar 
edi.  Ammo  vaqt  o’tgan  sari  buyuk  mutafakkir  merosining  qadri  va  nufuzi  osha 
bordi.  Irfon  qadriyatlari  borgan  sari  kengroq  insonlar  jamoasini  o’ziga  jalb  etib, 
turli tasavvuf tariqat va suluklari tarkib topa boshladi. XII-XIII asrlar davomida to 
bizning  zamonamizgacha  muayyan  ta’sirini  saqlab  kelgan  asosiy  tariqatlar  - 
Cuxravardiya  (asoschilari  Ziyauddin  Abu  Najib  as-Suxravardiy  -  1037-1168, 
Shahobiddin Yahyo as-Suxravardiy - 1155-1191, Shahobiddin Abu Xafs Umar as-
Suxravardiy - vafoti 1234), Qodiriya (asoschisi -Abdulqodir bin Abu Solih Jiloniy 
-  1077-1166),  Rifoiya  (asoschisi-  Ahmad  bin  Ali  ar-Rifoiy  -  1106-1182), 
Yassaviya  (Ahmad  Yassaviy  vafoti  -  1166  yil),  Kubraviya  (Najmiddin  Kubro  - 
1145-1221),  Shoziliya  (Abulhasan  Ali  ash-Shoziliy  -  1196-1258),  Badaviya 
(Ahmad  al  -Badaviy  -  1199-1276),  Dasukiya  (Ibrohim  ad-Dasukiy  -  1246-1288), 
Chishtiya  (Muiniddin  Muhammad  Chishtiy  -  vafoti  1236),  Mavlaviya  (Jaloliddin 
Rumiy  -  1207-1273)  shakllanib  ulgurdi.  Keyinchalik  naqshbandiya  deb  shuhrat 
topgan  Xojagon  sulukining  qator  shayxlari  -  Yusuf  Hamadoniy  (1049-1140), 
Abdulholiq  G’ijduvoniy  (vafoti  1179),  Orif  Revgariy  (vafoti  1259yil),  Mahmud 
Anjir  Fag’naviy  (vafoti  1272)  kabilar  ham  shu  ikki  asr  oralig’ida  yashab  o’tdilar. 
Abu  Madyon  Shuayb  bin  al-Husayn  (1126-1198),  Majiddin  Bag’dodiy  (vafoti