|
uyg’unligi shakllana boshlagani, deyish mumkin. Agar «Mazdayasna»,
«Axuramazda» so’zlarida yashiringan ma’nolarni Qur’oni karim «Baqara»
surasining 255-oyati («Oyat
al-kursi») mazmuni bilan ma’lum darajada
muvofiq kelishiga e’tibor qiladigan bo’lsak,
o’sha paytda ham insoniy bilimlar manbai
yolg’iz ilohiy boqiy bilim deb tasavvur
qilinganini sezamiz. Ammo u davrlar odamining
aksariyati asotir tafakkur darajasida dunyoni
tasavvur qilganliklari sababidan,
Zardusht
«goh»lari (munojotlari)dagi tavhid g’oyalari
mushriklik adashuvlari bilan qorishib ketdi.
«Mazdayasna» e’tiqodining axloqiy tamal
toshi – «ezgu o’y, ezgu so’z, ezgu amal» birligi qoidasi ham shu davrdan
kelayotgan yana bir ulug’ ma’naviy qadriyat deyish mumkin.
Islomgacha butun bashariyat, jumladan, o’lkamiz xalqlari juda uzoq
tarixiy jarayonni boshdan kechirdilar, buyuk
ma’naviy
kamolot
yo’lini
bosib
o’tdilar.
Ajdodlarimiz avvalo tabiat bilan munosabatda
ma’lum urug’, qabila jamoasi tarkibida o’zligini
anglab etgan bo’lsalar, so’ng mintaqa miqyosiga
chiqdilar. «Avesto» ma’naviyati Hindistonning
«Veda» madaniyati, qadim Shumer, Bobil va
Ashshur madaniyatlari, qadim Yunon va Rum
antik madaniyatlari mohiyatiga monand bo’lib,
ular singari tosh asridan boshlab shakllanib kelgan
Imon – shaxs ma’naviyati-
ning muhim tarkibiy jihati, o’zi
anglab etgan va to’g’ri deb
bilgan
Borliq
haqiqatiga
samimiy e’tiqod. Imon-e’tiqod
ma’naviyatning
o’zak
tomiri
bo’lib,
shaxs
ma’navi-yati
imondan boshlanadi. Xalqimiz
tilida “imonsiz” degan so’z eng
og’ir haqorat sanalishi bejiz
emas.
Ilm – shaxs ma’naviyati-ning
muhim tarkibiy jihati va milliy
ma’naviyatimizga xos ma’rifat
yo’llaridan
biri,
Borliq
haqiqatini
anglab
etishda
bilimga, aql
va
tafakkurga
tayanish.
Ilm
nuri
bilan
yorishmagan e’tiqod “taqlidiy
imon”
hisoblanadi
va
takabburlik
bilan
birlashsa,
aqidaparast-likka olib boradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
34
asotir tafakkur asosidagi ma’naviyat edi, unda dunyoni, atrof-muhitni idrok etish
o’ziga xos tarzda kechardi. Inson ma’naviy kamolotining dastlabki bosqichlarida
bu idrok tarzi ancha-muncha ijobiy ahamiyatga ega bo’lgan esa-da, keyinchalik
uning cheklanganligi, ichki qusurlari bilinib qola boshladi. Bu ma’naviy kamolotda
bo’hron holatini yuzaga keltirdi, mintaqa xalqlari taraqqiyotida ma’naviy
turg’unlik xavfi paydo bo’ldi. Navoiy timsollaridan foydalanib ta’bir etganda,
ajdahoni engib o’tgan Farhod oldida endi Axriman-devni engish zarurati paydo
bo’ldi. Mazdayasna e’tiqodi asotir tafakkur qobig’idan chiqib keta olmadi.
Turon o’lkasida asotir tafakkurning mutlaq hukmronligi aslida qay
davrgacha bo’lganligini hozir aytish qiyin, ammo milodiy era boshlanishidan
ancha ilgariyoq bu o’lka xalqlari tafakkurida yangilanish boshlangan edi. Iskandar
Maqduniy davridan Sharq va G’arb madaniyatlari uyg’unligining yorqin timsoli -
ellinizm yo’nalishi shakllangan bo’lsa, keyinroq Mazdayacna e’tiqodini qayta isloh
qilish orqali monaviylik bid’ati vujudga keldi. Kushonlar davrida Hindistondan
Budda e’tiqodi tarqalib, Vizantiyadan nasroniylar ko’chib kela boshladilar. Sibir va
Mo’g’uliston turkiy xalqlari Ko’k tangri e’tiqodini takomillashtirib bordilar.
O’lkamizda milliy birlik tamoyili kuchayib borishi e’tiqodlar xilma-xilligi bilan bir
paytga to’g’ri keldi. Bunday murakkab ma’naviy vaziyatning ham ijobiy, ham
ma’lum darajada salbiy oqibatlari o’zini ko’rsatmoqda edi. Ijobiyligi shunda ediki,
ajdodlarimiz ongidan asotir tafakkur unsurlari asta-sekin siqib chiqarilib, milliy
tafakkur etakchi mavqega ko’tarilib bordi. Salbiy jihati shunda ediki, e’tiqodda
sobitlik, dunyoni idrok etishda yaxlit tasavvurlar tizimi yo’q edi. Eski asotir
tafakkurning inson ongidagi mutlaq hukmronligi boy berilgach, faqat milliy birlik,
yagona davlatchilikka intilishgina ma’naviyatdagi umumiylikni ma’lum darajada
saqlab turar edi.
Inson dunyoni, voqelikni, borliq mohiyatini to’liq va to’kis, muayyan va
ravshan idrok etishi uchun yana bir ilohiy inoyat lozim bo’ldi. Insoniyat hayotidagi
bu ulug’ ma’naviy yangilanish Arabiston yarim orolidan dunyoga tarqaldi. Johiliya
(ya’ni islomdan avvalgi davr) arablarini ba’zan yalpi ibtidoiy jamoa tuzumida
yashagandek talqin etishadi. Bu to’g’ri emas. Arab tili qadim Bobil xalqi akkadlar
va qadim yahudiylar tili bilan bir guruhdagi qardosh tillardan bo’lib, shuning o’zi
arab xalqining qadimiyligiga ishoradir. Janubiy Arabistondagi Yaman va
Xadramavt o’lkalarida miloddan avvalgi ming yillik boshida yozma madaniyat va
davlatchilik an’analari yaxshi rivojlanganligi fanga ma’lum. Keyingi davrlarda
ham Arabistonda turli podsholiklar mavjud bo’lgan. Faqat o’zgalar singari arablar
ham Qur’oni karim nozil bo’lishidan oldin ma’naviy va ijtimoiy jihatlardan
bo’hronli holatda edilar.
Yana bir narsani qayd etib o’tmoq lozimki, arablarda to VII asrgacha
«Avesto» yoki «Vedalar» singari mukammal shakllangan asotir dunyoqarash
tizimi mavjud emas edi, bu holat, aytish mumkinki, yangi yaxlit e’tiqod tizimini
qabul qilishni ma’lum darajada osonlashtirar edi. Aksincha, mintaqada va uning
chegaralarida tavhid ta’limotiga asoslangan yahudiy va xristian e’tiqodlari keng
tarqalganligi ham birmuncha jarayonni osonlashtirar edi. O’sha davrda arab
qabilalarining holati turkiy qavmlarning Buyuk turk xoqonligi tuzilishidan biroz
www.ziyouz.com kutubxonasi
35
oldingi ahvoliga yaqin bo’lib, ular oldida ham qabilachilik ziddiyatlarini engib
o’tib, yagona milliy davlat tuzish zarurati ro’y-rost ko’rinib qolgan payt edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
