Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti texnologik ta

Portret…Kashina Nadejda Vasil`evna (1896 – 1977).

Perm`(Rossiya) shahrida tavallud topdi.SHu yerda 1917 yili ayollar gimnaziyasini tugatib boshlangiCh sinfda o‘quvChilarga dars berdi,shu bilan birga shu yerda yangi tashkil etilgan rassomlik bilim yurtida o‘qishga qatnadi.1921 yili Moskvaga VXUTEMAS (Vsesoyuznie xudojestvenno-texniCheskie masterskie – Butunittifoq badiiy – texnikaviy ustaxonalar)ga o‘qishga kirib dastlab taniqli rassom G.V. Fedorovda, keyinroq R.R.Fal`k ustaxonasida o‘qidi. S.V.Gerasimov ustaxonasida esa qalamtasvir bilan shug‘ullandi. O‘qish yillari Kashina Qrim,SoChida ijodiy safarda bo‘ldi, Moskva tor ko‘Chalariga maxliyo bo‘lib ularning ko‘rinishlarini ishladi. SHu ijodiy safar paytida yiggan materiallari («Qizil maydon», «Ot poygasi», «Suv stantsiyasi» va b.) asosida diplom ishi tayyorlab uni 1927 yili ximoya qildi.

Rassom birinChi bor ijodiy safar bilan 1928 yili O‘zbekistonga keldi.Keyingi yili yana Samarqandda bo‘lib shu ikki ijodiy safar davrida yaratgan asarlari bilan Moskvada ko‘rgazma tashkil etdi.Uning ko‘rgazmaga qo‘yilgan «Beda», «SHer Dor oldida», «Ot poygasi asarlari shu yili Tret`yakov galereyasiga sotib olindi.

Kashinaning O‘zbekistonda bo‘lgan kezlari dastlabki yillarda yaratgan asarlari o‘lkadan olgan taasurotlari asosida yaratilgan. «Sirdaryodan o‘tish" 193O, «CHaqaloqni taqdirini aytish» (1931) kabi asarlarida XX asr Yevropa san’atida mavjud bo‘lgan primitivizm ta`siri ekspressionizm bilan uyg‘unlikda o‘ziga xos yangi sirli dunyo voqealarini xis etish imkoniyatini bergan. Rassom 1930 yili uChinChi marta O‘zbekistonga ijodiy safar bilan keladi. Bu gal u shu yerda qolishga qaror qiladi. Samarqand shahriga joylashadi. Dastlab Samarqandda, 1932 yildan esa Toshkentda umrining oxrigaCha(1978) yashadi. Rantasvirning turli janrlarida dastgoh va plakat san’atida asarlar yaratdi.

30 yillardan Kashina ijodining yangi davri boshlanadi.U. hayot bilan yaqindan tanishadi, Dalvarzin Cho‘llarida bo‘lib etyud va qalamtasvirlar ishlaydi, shular asosida bo‘lajak kartinalarning eskizlarini yaratadi. Bu davrda yaratgan asarlari ham avvalgi yillardagidek nur va rangga boy, rassomni avvalgidek nur va rang masalalari qiziqtiradi. SHular orqali O‘rta Osiyo hayotini aks ettiradi. «CHoyxonada», «Paxta topshirish» kabi asarlar shu izlanishlari natijasi sifatida paydo bo‘lgan(Rasm.»Paxta topshirish»). 1932 yili Kashina Samarqandda o‘zining shaxsiy ko‘rgazmasini tashkil etdi. Bu ko‘rgazmaning muxokamasi jo‘shqin va munozarali bo‘lib munozara ishtirokChilari Kashina ishlariga salbiy baho berib uning asarlari hayot haqiqatidan uzoq va haddan ortiq shakl buzilishlariga yo‘l qo‘yilganlikda aybladilar.Rassomdan rasm ishlashda faqat hayotning o‘ziga o‘xshash shakllarda ishlash zarurligini uqtirdilar.Rassom ijodiga bunday salbiy baho berilishi bejiz emas edi.1932 yil qarordan keytsin harqanday shakl va rang izlanishlariga Chek qo‘yish, borliqni o‘ziga o‘xshagan shakllarda ishlash talab etilar edi. SHu ishni amalga oshirmaslik siyosiy xato hisoblanib ijodkor formalizmda ayblanishi va ta’qibga uChrashishi muqarar edi. Natijada rassom o‘z qarashlaridan Chekkaga Chiqaboshladi. Davrning talabi, san’atning siyosatlanishi uning ijodida ko‘proq naturalistik san’at yo‘nalishini egallashga yo‘naltiraboshlaydi. Rassom voqelikni aniq shakllarda tasvirlash , borliqni o‘ziga o‘xshash va aniq voqealarni tasvirni ishlashga o‘taboshlaydi. SHu o‘rinda uning avtomobil poygasiga bag‘ishlangan asari harakterli. 1932-33 yillarda yaratgan «Moskva Qorakum Moskva avtopoygasi» asarida avtopoyga qatnashChilarining qoraqum Cho‘llaridan o‘tish paytidagi qiyinChiliklari real shakllarda ,fotografik aniqlikda tasvirlanib hikoya qyalinadi. 1932 yili Kashina Toshkentga ko‘Chib o‘tdi va umrining oxriga qadar shu yerda yashab ijod qildi. Endilikda rassom har bir asar yaratish uChun yillab materiallar to‘pladi, qishloqlarga Chiqib o‘sha yerda oylab, yillab yashab yashab eskizlar Chizdi. Ana shu borasidagi harakati «Moskva Qorakum Moskva avtopoygasi» asarida, xotin-qizlarning ijtimoiy harakatiga bag‘ishlangan qator asarlarida, urush mavzusidagi kompozitsiyalarida ham o‘z ifodasini topdi. SHu o‘rinda uning avtomobil poygasiga bag‘ishlangan asari harakterli. 1932-33 yillarda yaratgan «Moskva Qorakum Moskva avtopoygasi» asarida avtopoyga qatnashChilarining qoraqum Cho‘llaridan o‘tish paytidagi qiyinChiliklari real shakllarda ,fotografik aniqlikda tasvirlanib hikoya qyalinadi. “Xotin-qizlar kolxozda katta kuCh»(1936), «Mehnat huquqi», «Ta`lim olish xuquqi», «Dam olish xuquqi» triptixi(1937-38) shu zayilda bajarilgan.

20-30 yillar o‘zbek san’atida iz qoldirgan rassomlardan yana biri bu Zinaida MIXAYLOVNA Kavalevskaya edi. 1930 yil O‘zbekiston Ilmiy texnika instituti tomonidan etnografik ishga taklif etilgan. SHu yildan boshlab Kovalevskaya Samarqand shahrida umrining oxriga qadar(1978)yashadi, Samarqand rassomlik bilim yurtida dars bergan. Portret, maishiy va natyurmort janrlarida ijod qilgan.

Kavalevskaya (1902, Vol`sk sh. Rossiya – Samarqand. Rangtasvir ustasi, Kozon rassomlik bilim yurtida (1922-27) P.Ben`kov N.Feshin qo‘lida o‘qigan «Sovun zavodi» (1927) nomli diplom ishi Tatariston davlat muzeyiga qabul qilingan. Tataristonda AXRR bo‘limi a’zosi. 1926 y. Ural, Sibir`, Krasnoyarskda bo‘lib ijodiy safarda maishiy janrda kompozitsiyalar ishlagan. («Oltin eritish», «Kir yuvuvChi tatar xotin», «Bolalar bog‘Chasi»).

Rassomning dastlabki asarlari samarqand shahri va atrofidagi manzaralarga bag‘ishlanganni. U katta hajmli palotnolarda shu ko‘rinishlarni aks ettiradi 30 yillar o‘rtasidan Kavalevskaya ham mavzuli kompozitsiyalar ishlashga katta e'`tibor beraboshladi.

«Lojada», "Velosiped poygasida g‘olibi" (1937) kabi asarlarida o‘zbek xotin-qizlarning kundalik madaniy va ommaviy hayotidagi faol ishtiroki tarannum etilgan. 30 yillarda rassomlar ijodi yangi qirralar bilan boyib bordi. Detallar soddaligi va aniqligi, siluetning ifodaviyligi, Chiziq va rang ritmining jiddiyligi ularning asarlariga o‘ziga xos joziba beradi. Rassomning shu yillarda yaratgan asarida qiziqqan yoshlarning orzu-istak va xissiy keChinmalari ifodalanadi. Teatr sohasini eslatuvChi asarlarida tashqi tantanavorlik seziladi. lekin asarlar o‘zining nur va rangga boyligi, plastik yeChimining ifodaviyligi bilan esda qoldi.

. O‘z ijodini 20 yillarda boshlagan Toshkent badiiy texnikumining talabasi Nikolay Qoraxon e’tiqod bilan yangi davr ni kuylashga kirishdi. «O‘roqChilar qaytishmoqda»(1927), «Batrak tashviqodChi»(1929), «SuvChi»(1929), «Qishloq soveti kengashmoqda»(1930), «Yo‘l qurilmoqda»(1932) kabi asarlarida shu davr mafkurasi yaqqol sezilib turadi.

portret…Karaxan Nikolay GeorgieviCh (1900-70) Tog‘li Qorbog‘da bo‘yoqChi oilasida tug‘uldi. Uning ota onasi O‘zbekistonga inqilob arafasida ko‘Chib kelgan edi. Qoraxon shu yerda, yerda1918-1921 yillari Turkiston o‘lka badiiy maktabida S.Yudin, A.Isupovlar qo‘lida tasviriy san’at aoslarini egalladi. U o‘zining deyarli 50 yillik ijodiy faoliyati davomida rangtasvirning turli janrlarida asarlar yaratgan bo‘lsa ham lekin manzaraChi rassom sifatida shuhrat qozondi.

20-30-yillar o‘zbek mahobatli rangtasvir, kino-teatr dekoratsiyasi paydo bo‘laboshladi.Jumladan 1926 yili birinChi o‘zbek musiqa teatri vujudga keldi. U yerda birinChi marta opera qo‘yilib(Farhod va SHirin,Layli va Majnun,Gulsara) uning birinChi dekoratsiyalari ishlandi. SHu yili birinChi o‘zbek kinosi namoish etildi(Baxt quyoshi,(1926),IkkinChi xotin(1927), Amerikali qiz Bog‘dodda (1930),Ko‘tarilish,Avliyo qizi(Har ikkisi1931 ).Bu kinolar uChun dekoratsiyani toshkentlik roassom CHelli bajardi.

CHelli Boris VladimiroviCh(1889-19..) Toshkentda tug‘ilgan. Moskva rassomlik bilim yurtini 1910 tugatgaCh rassom bo‘lib ishladi va 20 yillardan kino dekoratsiyalari ishlagan.

Kino-teatr bezak san’atida 30 yillardan X.Ikromov va, SH.SHoraximov ijodi boshlandi.

20-30 yillar o‘zbek haykaltaroshligining tiklanish yillari bo‘ldi. Bu tiklanish dastlab tashqaridan kelgan ijodkorlar hisobi bilan boshlandi.O‘zbekistonda dastlabki haykaltaroshlar guruhi shakllana boshladi. Ular o‘zbek san’atida dastlabki mahobatli va dastgoh haykallarning mualliflariga aylandilar. Ular yog‘oChda, bronzada, gipsda va bitonda haykallar ishladilar, ko‘p figurali kompozitsiyalar yaratdilar. Albatta bu haykallarning ko‘pChiligi badiiy yeChimi bo‘sh, arzon materialdan ishlangan, asosiy qismi esa davr mafkurasi bilan bog‘liqligini e’tirof etish zarur.

Bu davr mahobatli haykaltaroshligi bevosita shu yillar qurilishi bilan bog‘liq. SHunday kompozitsiyalardan biri Toshkentdagi Pedagogika universiteti binosi old tomoni uChun 1939-40 yili yaratilgan "Mexnat" va "Fan" monumental kompozitsiya xisoblanadi. Sun’iy ko‘tarinkilik, vajohat, qahramonlik va dunyodan ajralib uzoqlarga nigoh tashlangan gigant haykallarida davr ruhi o‘z ifodasini topdi.

O .Korjinskaya.

Bu haykal muallifi O.Korjinskaya bo‘lib uning shu yillardagi ijodi keng va rangbarang. Favvoralar uChun eskizlar ishladi, portret va janrli kompoztsiyalar yaratdi.