Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti termiz filiali

4-ma`ruza

Mavzu:Ona tilining vokalizmi va konsonantizmi
Hozirgi o`zbek adabiy tilida unli fonemalar oltita: i, e, a, u, o`, o. Tildagi unlilar tizimi vokalizm (ingl. unli degan ma’noni bildiradi³²) deb yuritiladi.

Unlilar hosil bo`lishida til va lablar faol ishtirok etadi, shuning uchun ular tasnifi uch xususiyatga asoslanadi: tilning oldinga yoki orqaga harakat qilish darajasiga, tilning tanglay tomon ko`tarilish darajasiga va lablarning ishtirokiga ko`ra. Shu jihatdan unlilar uch tomondan tasnif qilinadi:

1) tilning gorizontal harakatiga ko`ra;

2) tilning vertikal harakatiga ko`ra;

3) lablarning ishtirokiga ko`ra.

Tilning gorizontal harakatiga ko`ra unlilar ikki guruhga bo`linadi:

1) old qator unlilar: i, e, a;

2) orqa qator unlilar: u, o`, o.

Og`iz bo`shlig`idagi eng faol a’zo tildir. U unlilarni talaffuz qilishda oldinga yoki orqaga qarab harakat qiladi. Masalan, i, e, a ulilarini hosil qilishda til oldinga siljiydi, u, o`, o unlilarini hosil qilishda orqaga tortiladi.

Tilning vertikal harakatiga ko`ra unlilar uch turga ajratiladi:

1) yuqori (tor) unlilar: i, u;

2) o`rta (keng) unlilar: e, o`;

3) quyi (keng) unlilar: a, o.

Unlilar talaffuzida tilning tanglayga tomon ko`tarilishi va tushishi vertikal harakat sanaladi. Bu harakat tufayli og`izning ochilish darajasi har xil bo`ladi. Masalan, i, u unlilarini hosil qilishda til tanglayga yaqin turadi va og`izning ochilish darajasi tor bo`ladi; a, o unlilarini hosil qilishda esa til tanglaydan uzoqlashadi va til bilan tanglay o`rtasidagi oraliq keng bo`ladi.

Lablarning ishtirokiga ko`ra unlilar ikkiga bo`linadi:

1) lablangan unlilar: u, o`, o;

2) lablanmagan unlilar: i, e, a.

Unlilar talaffuzida lablar ishtirok etishi yoki ishtirok etmasligi mumkin. Masalan, u, o`, o unlilarini hosil qilishda lablar cho`chchayadi, i, e, a unlilarini hosil qilishda bunday holat kuzatilmaydi.