Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti termiz filiali

Til dеganda ma'lum xalq tomonidan ishlatiladigan, uzoq tarixga ega bo`lgan hodisani tushunishimiz kеrak. Nutq esa shu tilning ma'lum paytda va ma'lum o`rinda namoyon bo`lishidir. Ayrim olimlar til va nutq tushunchalarini farqlashda shaxmat o`yinini misol qilib kеltirishadi⁷. Shaxmat donalari, taxtasi, shaxmat o`yini qoidalari yig`indisi tilga qiyos qilinadi. Bu narsalar taxminan to`rt ming yildan beri o`zgarishga uchramasdan kelyapti. Har bir shaxmatchining o`yin uslubi, o`ziga xos xususiyatlarini esa nutqqa o`xshatishadi. Muayyan til birliklari vositasida turli fikrni ifoda qilish mumkin. “Ega+to`ldiruvchi+kеsim” ko`rinishidagi qolip tilga tеgishli bo`lsa, nutqda shu qolip asosida son-sanoqsiz gaplar tuzish mumkin: “Mеn ukamni ko`rdim // Sobir akasiga yordamlashdi // Salim opasidan eshitdi...” Bu esa shu nutqning yaratuvchisiga bog`liqdir.

Tilshunos olim Shavkat Rahmatullayev til qurilishida uning ikki holatini - lison va nutq tushunchalarining farqlanishi haqida yozadi. “Lison, - deb yozadi olim, - kishi miyasidagi til xotirasi qismida mavjud til birliklaridan va ulardan foydalanish qoidalaridan iborat boylik. Nutq esa ana shu boylikdan foydalanish jarayoni va shunday jarayonning hosilasi”⁸. Olimning fikricha, bu juftlikda nutq asosiy rol o`ynaydi, chunki tildagi hodisalar dastlab nutqda yuzaga keladi va keyinchalik lisonga ko`chadi. O`z navbatida bu hodisa lisondan nutqqa olib chiqiladi⁹.

Til va nutq tushunchalari ikkita har xil hodisalarni ifodalamas ekan, ularni bir-biriga qarama-qarshi qo`yish mumkin emas, chunki hodisani shu hodisaning namoyon bo`lishiga qarama-qarshi qo`yib bo`lmaydi.