23
2.Pedagogik aksiologiya – pedagogikaning mustaqil sohasi sifatida
Ijtimoiy-siyosiy,
iqtisodiy,
madaniy-ma’naviy
qadriyatlarimiz
jahon
hamjamiyatiga eltuvchi ishonchli vosita bo‘lib hisoblanadi. Bizning davrimizda
ta’limiy qadriyatlar, ularning tabiati, funksiyalari, o‘zaro aloqadorligi haqidagi
pedagogikaning yangi sohasi - pedagogik aksiologiya rivojlanib bormoqda. Chunki
zamonaviy jamiyat ta’limni o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarni
egallashining maqsadga yo‘naltirilgan jarayoni va natijasi sifatida tushunishdan
uzoqlashdi. Ta’lim bu insonda insoniylikni tarkib toptirishdir. Uning asl mohiyati
ham ana shunda.
Ta’limning ma’naviyatni tarkib toptirishdagi ahamiyati uni qadriyatli bilimlarni
uzatish va uning asosida insonda qadriyatli munosabat, qadriyatli xulq-atvorni
shakllantirishda ekanligini o‘z vaqtida Aflotun ham ta’kidlab o‘tgan edi. U
davlatning asosini qolgan barchasi unga bog‘liq bo‘lgan yagona birlik aks ettiradi,
deb hisoblagan. Bunday asos - olijanoblikdir. Olim yuksak olijanoblik sifatida
hech narsa yaxshilik va yomonlik haqida unday ma’lumot bera olmaydigai bilimni
e’tirof etadi. Bilimda qanchalik olijanoblik o‘z ifodasini topganligini esa ta’lim
jarayonida o‘rganish mumkin.
Pedagogik aksiologiya inson va ta’limni qadriyat deb e’tirof etgan holda, ta’limiy
qadriyatlarni muhokama etuvchi hamda ta’limga qadriyatli yondashuvni amalga
oshiruvchi pedagogik bilimlar sohasidir.
Pedagogik aksiologiyaning predmeti, maqsad va vazifalari. Pedagogik
aksiologiyaning predmetini shaxsning qadriyatli ongi, qadriyatli munosabati,
qadriyatli xulq-atvorini shakllantirish tashkil etadi.
Aksiologik muammolarga doir nazariy manbaalardagi qadriyat tushunchasining
mohiyatini taxlil etish asosida pedagogik aksiologiya qadriyat tushunchasiga shaxs
va jamiyat faoliyatida ideal namuna va yo‘nalishlarni aks ettiruvchi individual va
ijtimoiy ongni tashkil etuvchi maxsus ta’lim sifatida qaraydi. Alohida shaxs yoki
jamiyat yaxlitlikda qadriyatlarni uzatuvchisi sifatida qaraladi, nihoyasi esa,
insonning xulq-atvori va xatti-harakatini rag‘batlaydi. Xulq-atvor va xatti-
24
harakatlarning tavsifi shaxsning atrof-muhitga, o‘z-o‘ziga munosabati haqida
guvoxlik beradi.
Pedagogik aksiologiyaning mazmuni.Mazkur vazifa va funksiyalari ilmiylik,
amaliylik, tajriba birligini ifoda etuvchi pedagogik aksiologiya mazmunini ochib
beradi.
Ilmiy jihat (aspekt) boshqa barcha ijtimoiy jarayonlarni aniqlab beruvchi, asosiy
qadriyat sifatida ta’limni ko‘rib chiqish asosida ta’limiy qadriyatlarni o‘rganuvchi
pedagogikaning yangi ilmiy yo‘nalishi - pedagogik aksiologiyaning muammolari
bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar o‘tkazishni talab etadi. Bu еrda asosiy vazifalardan biri
sifatida aniq shart-sharoitlarni xisobga olgan holda, ta’limni qadriyatli
bashoratlashni ilmiy asoslash aks etadi. Aksiologik bilimlarni tizimlashtirish
maqsadida pedagogikadagi qadriyatli merosni o‘rganish va pedagogik
aksiologiyaning tushunchali apparatini aniqlash ham pedagogikada asosiy vazifa
hisoblanadi.
Amaliy jihat o‘quv rejalari va dasturlari tuzish, darslik va o‘quv qo‘llanmalarni
yaratish, didaktik va metodik materiallarni ishlab chiqish, ta’lim va tarbiya
konsepsiyasini yaratishda ta’lim sohasi xodimlarining aksiologik bilimlardan
foydalana olishini tahlil etadi.
Tajribaviy (praktik) jihat o‘quvchi, talaba, o‘qituvchilarning qadriyatli ongi,
munosabati, xulq-atvorini shakllantirish, ularni qadriyatli shakllanganligini
rivojlantirishga doir aniq muammolarini hal etishga qaratilgan ta’lim muassasalari
faoliyatini o‘z ichiga oladi. Ularning vazifasi hozirgi vaqtda pedagogik aksiologiya
nimani taqozo etsa, shularning barchasidan mohirona foydalanishni o‘zida aks
ettira olishdir.
Amaliy jihatni amalga oshirish to‘liq ravishda qadriyatli yo‘nalganlikning nazariy
asoslarini aniqlab beradigan ilmiy jihatni rivojlanganligiga va ta’lim sohasi barcha
bo‘g‘inlari faoliyati yo‘nalganligini shakllantirilganligiga bog‘liq bo‘ladi.
Pedagogik aksiologiyaning asosiy tushunchalari. Pedagogik aksiologiyaning
asosiy tushunchalari qatoriga quyidagilar kiradi: qadriyat, qadriyatli ong, qadriyatli
25
munosabat, qadriyatli xulq-atvor, qadriyatli ustanovka, qadriyatli yo‘nalganlik,
ta’lim, tarbiY.
Qadriyatlar qachonki, insonda qadriyatli ong, qadriyatli munosabat va
ustanovkalar shakllantirilgan sharoitdagina, uning faoliyati va xulq-atvorini
mo‘ljalga olishga imkon beradi. Qadriyatga yo‘nalganlik yaxlitliqda shaxsning
faoliyat va xulq-atvoridagi aniq qadriyatlarga yo‘nalganligini aks ettiradi, har bir
aniq vaziyatlarda esa shaxs qadriyatli ong va qadriyatli munosabatlarga rahbarlik
qiladi.
Qadriyatli ong. «Ong», «munosabat», «xulq-atvor» kategoriyalarini psixologiya
va falsafa o‘rganadi. Ijtimoiy ong, ijtimoiy xulq-atvorni shakllantirish metodlarini
esa pedagogika aniqlab beradi.
Falsafada ong odatiy usullar bilan tushuntirish va tadqiq etish mumkin bo‘lmagan
muhim obekt sifatida qaraladi. Ong biologik substansiyani aks ettirmaydi; u
insonga hayotiy faoliyatni jismu joni doirasida amalga oshirishga imkon beradi;
bevosita aloqasiz xilma-xil faoliyat turlariga kirishish, odamlar, madaniy
qadriyatlar bilan o‘zaro harakatida yuzaga chiqadi. YA’ni ong tufayli inson nafaqat
aniq, balki mavhum muhitda ham yashay oladi.
Keng ma’noda «ong» inson hayotining muammosi va ijtimoiy jarayonlarning
muammoliligini aks ettirish usullari sifatida izohlanadi.
Aniqroq kilib aytganda esa, ong deganda faqat insonga xos obektiv borliqni aks
ettirishning oliy shakli; uning dunyoga va o‘ziga munosabat usuli; insonning
obektiv dunyo va shaxsiy hayoti mazmunini anglashida faol ishtirok etuvchi psixik
jarayonlar birligi tushuniladi.
Qadriyatli ong axloqiy-ma’naviy tarzda o‘z hayotiy faoliyati sohasi subektlarini
aniqlashga imkon beruvchi obektiv borliqni aks ettirish shakli; ma’naviy
qadriyatlar dunyosi sifatida borliqni aks ettirish asosida insonda dunyoni va
o‘zining shaxsiy duyosini anglashida faol ishtirok etuvchi psixik jarayonlar birligi.
Qadriyatli munosabat. Falsafada munosabat deganda, undagi yashirin
xususiyaglarni aniqlash va amalga oshirish sharti sifatida hayotiy narsa hodisalarga
26
aloqadorlik usuli tushuniladi. Munosabat narsada aks etmaydi va narsalarning
xususiyatlarini ham aks ettirmaydi, u nimanidir qilishda ishtirok etish shakli
sifatida nimanidir ahamiyatini ochib beradi. Munosabat ikkinchisi uchun
birinchisining ahamiyatini tavsiflovchi narsa- hodisalar va subekt orasidagi
aloqalarni ko‘rsatib beradi.
Qadriyatli munosabat - shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatlilikning o‘zaro
aloqadorligini aks ettiruvchi shaxsning ichki pozitsiyasi.
Qadriyatli ustanovka. Shaxsning o‘zining ichki pozitsiyasini anglashi va aniq
qadriyatlar bilan bog‘liqlikda faoliyatga tayyorgarlikning mavjudligi qadriyatli
ustanovka sifatida aniqlanadi.Attitude (ustanovka, munosabat) atamasi aynan
inson faoliyatining yo‘nalganligi ma’nosida birinchi marotaba U.Tomas va
F.Znanetskiy tomomidan qo‘llanilgan. Ustanovka shaxsning aniq faoliyatga
tayyorlik holatini aks ettiruvchi yo‘naltirilganlik tavsifini egallaydi. Unda kognitiv
(bilim, axborot) va affektiv (emotsiya, hissiyot) tarkibiy qismlar namoyon bo‘ladi.
Qadriyatli ustanovka - shaxsning o‘zining ichki pozitsiyasini anglashi va aniq
qadriyatlar bilan bog‘liqliqda faoliyatga tayyorlik darajasidir.
Qadriyatli yo‘nalganlik. Qadriyatli yo‘nalganlik u yoki bu qadriyatlarga
yo‘nalganlik sifatida tavsiflanadi. Yo‘naltirish jarayonining quyidagi bir-biriga
tutash fazalari aniqlangan: . shaxsiy qadriyatlarni o‘zlashtirish; o‘zlashtirilgan
qadriyatlar asosida shaxsni o‘zgartirish: shaxsning o‘z-o‘zini loyihalashi va o‘z-
o‘zini bashorat qila olishi.
Qadriyatga yo‘nalganlik shaxs yo‘nalganligining mazmunli tomonini, uning
borliqqa munosabatini aks ettiradi. Shu bilan birga, qadriyatli yo‘nalganlik subekt
uchun shaxsiy ahamiyatga ega ijtimoiy qadriyatlar bilan bog‘liqlikda atrof-borliqqa
subektning bahosi sifatida qaraladi.
Qadriyatli yondashuvlar axloqiy ideallarda o‘z aksini topadi, bular esa shaxs
faoliyatida maqsadli ravishda oliy ko‘rinish hosil qiladi. Ideallar o‘zida belgilangan
maqsadlarni namoyish etib, bu dunyoqarashlar tizimining oliy qadriyatidir. Ular
ko‘ppog‘onali haqiqatni ideallashtirish jarayonini nihoyasiga еtkazadi.
27
Qadriyatli yondashuvlarni axloqiy ideallar sifatida tushunish ijtimoiylik va
shaxsiylik o‘rtasidagi ziddiyatni kuchaytiradi. Yuzaga kalgan ziddiyatda o‘z
navbatida, biri boshqasining o‘rniga qurbon bo‘ladi.Biroq insonparvar kishi
axloqiy ideal talablari asosida ishni amalga oshiradi. Axloqiy ideallar, o‘z
navbatida, shaxs rivojlanish darajasini yutuqlarini shartlaydiki, bu esa aynan
insonparvar kishining o‘zligiga to‘g‘ri keladi.
Qadriyatli mazmunga ega ta’limda shaxsning xulq-atvori mo‘ljalga olinadi, ular
esa uning insonparvarlikka yo‘nalganligini aniqlaydi va qadriyatli baholash asosi
sifatida namoyon bo‘ladi. Dunyoqarash shaxs qadriyatli munosabatining
konseptual interpretatsiyasi konteksti sifatida maydonga chiqadi, imperashv xulq-
atvor - meyor sifatida, qadriyatli munosabat - u yoki bu tizimga invariant sifatida
namoyon bo‘ladi. Aynan mana shunday ko‘rinishda dunyoni bilish aksi va
qadriyatli munosabat ma’naviy boshqarilishi ham yo‘naltiriladi hamda mazmunan
shaxs faoliyati va xulq-atvorini tashkillashtiradi. Shuning uchun tarbiya ijtimoiy-
tashkillashtirilgan umuminsoniy qadriyatlar interiorizatsiyasi jarayoni sifatida
ko‘rilishi mumkin. Hayotda esa qadriyat shaxsni faol faoliyatga, o‘z-o‘zini
tarbiyalash va o‘z-o‘zini rivojlantirishga uyg‘otishi uchun, insonning ongli
ravishda tushunib еtishi hali kamdir. Qadriyat faoliyat motivini uyg‘otuvchi kuch
sifatida qachonki, shaxs tomonidan interiorizatsiyalansa, ichki mavjudlikning zarur
lahzalarini taqdim etsa, inson o‘z faoliyati maqsadini aniq shakllantira olsa, uning
insonparvarlik ma’nosini tushina bilsa, maqsadlarni amalga oshirishning samarali
vositalarini topsa, to‘g‘ri va o‘z vaqtidagi nazorat, o‘z xatti-harakatini tuzata olsa
va baholay olgandagina, aniq namoyon bo‘ladi.Interiorizatsiya umuminsoniy
qadriyatlarning shaxs oliy psixik funksyayasiga aylanishiga olib keladi. Shaxs
rivojlanishi madaniyatining istalgan funksiyasi ham interpsixik va interapsixik
ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Shu bilan birga, interiorizatsiya eksteriorizatsiya
hamkorligida amalga oshiriladi - muhitni yangi obektlarni yaratish yo‘li bilan
ijodiy o‘zgartirishdir. Oxirgisi yordamida ehtiyojlarni yaratish amalga oshiriladi, u
esa shaxs qadriyatli munosabati motivatsiyasi asosini tashkil qiladi.
28
Do'stlaringiz bilan baham: |