Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti,, N. R. Alimqulov, N. B. Sultanova

Geografik kechalar.
Geografik kechalar o’quvchilarni xordig’ini, ya’ni dam 
olishini tashkil qilish maqsadida uyushtiriladi. Geografik kechalarda sinfdan 
tashqari ko’p ishlarni uyg’unlashgan xolda o’tkaziladi: ma’ruzalar, devoriy 
gazetalar chiqarish, vektorinalar, KVN, geografik va ekologik mazmunga ega 
bo’lgan filьmlar. 

---

218 
Geografik kechalarda quyidagi mavuzalarda ishlar uyushtirilishi mumkin: 
alohida viloyat, tuman yoki shaharning iqtisodiy geografik sharoiti; shahar yoki 
tumanning ekologik muammolarri; shahar yoki tumandagi demografik muammolar 
va h.k. 
20.4. Sinfdan tashqari ishlarning asosiy yo’nalishalari 
 
Sinfdan tashqari ishlar juda xilma xildir. Ayrim sinfdan tashqari ishlar ko’p 
xollarda bir birini qaytaradi. o’lkashunoslik; ilmiy- Shuning uchun ular ma’lum bir
yo’nalishlar bo’yicha guruhlashtiriladi: turistik bilish; madaniy va oqartuv; 
mehnat; muzey; nashriy (Yu.I.Valishina, 1985 y.) 
Turistik o’lkashunoslik yo’nalishi. 
Ushbu yo’nalishga sayoxatlar, o’quv 
ekskursiyalari, gegrafik ekspeditsiyalar, geografik yig’inlar (slyotlar) kiradi.
Gegrafik yurishlar (poxodlar) turistik o’lkashunoslik ishlarining eng keng 
tarqalgani hisoblanadi. Mazkur yurishlarda turistik va o’lkashunoslik ishlar 
uyg’unlashgan xolda olib boriladi. Turistik ishlarga yo’nalishni tanlash va ishlab 
chiqish, turistik ko’nikmalarni egallash kiradi. 
O’lkashunoslik ishlariga esa o’z yashash joyining tabiatini, xo’jaligini, 
tarixini, madaniy yodgorliklarini o’rganish kiradi.
Yurishga tayyorlanish va o’tkazish quyidagi bosqichlardan iboarat: 
- tayyorgarlik bosqichi. Mazkur bosqichda yurishga chiqadiganlar soni, sinfi, 
ro’yxati aniqlanadi. Yurishda zarur bo’ladigan jihozlar asbob uskunalar aniqlanadi 
. yurishlar bir kunlik va ko’p kunlik bo’lishi mumkin; 
-yurish yo’nalishi aniqlanadi. Aniqlangan yo’nalish bo’yicha yurish , dam olish 
joylari, tushlik qiladigan, tunaydigan joylar aniqlanadi; oziq-ovqat masalalari hal 
qilinadi; 
- yo’nalishni tanlash yurish maqsadiga qarab aniqlanadi. Yurishni maqsadlariga 
qarab turistik va o’lkashunoslik anjomlari ro’yxati tuziladi va topiladi; 
- yurishni o’tkazish. Yurishdan oldin uning maqsadi vazifalari hamda qoidalari 
haqida o’quvchilarga ko’rsatma beriladi. O’quvchilar guruhlarga bo’linadi. Har bir 
guruhning boshlig’i tayinlanadi va vazifalari aniqlanadi. Masalan, bir guruh 
mashrutni tabiiy sharoitini o’rganadi. Relyef shakillari gidrografik obyektlar, 
tuproq , o’simlik va hayavonot dunyosi asosiy landshaft turlari, noyob tabiat 
obyektlari o’rganib boriladi. Ikkinchi guruh esa mashrut bo’yicha joylashgan 
iqtisodiy geografitk obyektlarni o’rganib boradi: qishloq xo’jalik ishlab chiqarishi, 
sanoat korxonalari, aholi punktlari, transort shaxobchalari. Uchunchi guruh tarixiy 
obidalar, rekratsion va turistik obyektlarni o’rganib haritaga tushirib borishadi; 
- yurish so’ngida uning natjalari qayta ishlanadi va xisobot natijalari geografik 
konferentsiya yoki geografiya to’garagi yig’ilishida muhokama qilinadi. 
Geografik ekskurtsiyalar maktabdan va sinfdan tashqari ishlarning asosiy 
shakllaridan biri xisoblanadi. 
Geografik ekskurtsiyalar qisqa muddatli ya’ni bir kunli bo’lib va asosan 
tabiatga va sanoat korxonalariga uyushtiriladi. Geografik ekskurtsiyalarning 
maqsadi o’quvchilarni nazariy olgan bilimlarini mustahkamlash, tabiatni va ishlab 
chiqarishni faqat ko’rib qolmasdan ularni tadqiq etish ko’nikmalarini 

---

219 
shakllantirishdir. Har qanday geografik ekskursiya uch qismdan iborat bo’ladi: 
ekuskurtsiyaga tayyorgarlik; ekuskurtsiyani o’tkazish;olib boriladigan ishlarni 
yakunlash. Ekskursiya natijalari bo’yicha xisobotlar tuziladi va geografiya 
to’garagi yig’ilishda himoya qilinadi. 
Geografiya ekspeditsiyalar murakkabroq mudati nisbatan kattaroq bo’lgani 
uchun maktabda uncha keng tarqalmagan. Geografik ekspedettsiyalarni 
o’tkazishni murakkabligi quyidagilarda namoyon bo’ladi: ekspedettsiyaning 
maqsadini ishlab chiqish; ilmiy topshiriqlarni ishlab chiqish yoki olish, jihozlar va 
anjomlarni olish; o’quvchilarni turistik va geografik nuqtai nazardan tayyorlash, 
ekspedittsiyani o’tkazishini tashkiliy jihatdan murakkabligi. 
Umumta’lim maktablarida ekspedittsiyalar dorivor o’simliklarni aniqlash 
va belgilash, ichimlik suv zaxiralarini qidirish, rekratsion va turistik 
imkoniyatlarini aniqlash va baholash bo’yicha olib borilishi mumkin.