Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti,, N. R. Alimqulov, N. B. Sultanova

Turli 
mavzuli 
haritalar 
va 
ma’lumotlarning 
tahlili 
asosida 
yozma ish tayyorlash.
Ma’lum bir geografik muammoni 
yechish bo’yicha faoliyat rejasini ishlab 
chiqish. 
Xususiy ma’lumotlar asosida yaxlit 
tabiiy geografik va iqtisodiy geografik 
yoki geosiyosiy yaxlit obrazni yaratish.
6. 
Baholash. 
Mavjud qabul qilingan ta’lim maqsadlarini 
hisobga olgan holda ma’lumotlarni va metodlarni 
baholash. Masalan, metodologik, gidrologik, 
statistik 
ma’lumotlarni 
hamda 
kuzatish, 
kartografik, 
qiyosiy-gegrafik 
matematik 
metodlarni baholash. 
Ushbu toifa ta’lim natijalari yuqoridagi toifalar 
bo’yicha natijalar olinishi aniq ifodalangan 
o’lchamlar asosida baholashni talab qiladi. 
Tabiiy geografik va iqtisodiy geografik 
rayonlarni 
ichki 
o’lchamlar 
(ma’lumotlar) asosida baholash. 
Geografik qobiq va va uning qismlarini 
hamda 
jahon 
xo’jaligini, 
jahon 
geosiyosiy 
maydonlarini 
tashqi 
o’lchamlar asosida baholash. 
 
 
14.1.2.Geografiya ta’limi maqsadlarini test topshiriqlarida ifodalash 
 
Pedagogik texnologiyalarning ajralmas qismi bo’lgan test topshiriqlari 
barcha o’quv fanlarida bilimlarni tekshirishni asosiy usuli bo’lib qoldi, ayniqsa
XX-asrning 90-yillaridan boshlab kirish imtihonlarida keng qo’llanila boshlandi. 
Shuni ham aytib o’tish lozimki, deyarli barcha fanlarda ham test topshiriqlarini 
tuzish bo’yicha aniq bir metodik qullanmalar va ko’rsatmalar ishlanmasdan turib 
test topshiriqlari ishlab chiqildi va nashr qilindi. Bu esa ayrim chalkashliklarni 
keltirib chiqardi. Testalogiya, ya’ni o’qitish maqsadlarini test topshiriqlarida 
ifodalash pedagogik texnologiyalarning oxirgi bosqichlaridan biri hisoblanadi. 
Demak, O’zbekistonda va boshqa qator MDH davlatlarida yangi pedagogik 
texnologiyalarni qo’llash uning oxirgi bosqichlaridan boshlangan. 

---

132 
Umumta’lim va o’rta maxsus maktablarni eng dolzarb, murakkab va muhim 
muammolaridan biri o’quvchilarning bilim va malakalarini tekshirishdir. XX-
asrning 90-yillarigacha o’quvchilar bilim va malakalarini tekshirishni og’zaki va 
yozma usuli keng tarqalgan edi. Mazkur usullarning asosiy kamchiligi bilim va 
malakalarga baho qo’yishdagi subiktivlikdir. Har bir imtihon oluvchi bir xil ishga 
turli yondoshib, turlicha baho qo’yish mumkin. eng muhimi bu usulda aniq bir 
muvozanatning sust ishlanganligidir. 
Shu munosabat bilan O’zbekiston Respublikasi Prezedentining «O’zbekiston 
Respublikasi Oliy o’quv yurtlarining kunduzgi bo’limlariga qabul tizimini 
takomillashtirish haqida» farmoniga binoan, hamda 1992 yilgi Oliy o’quv 
yurtlariga test bo’yicha qabulning ijobiy natijalarini hisobga olib, Vazirlar 
mahkamasi O’zbekistondagi barcha o’quv yurtlari qabulini test usulida o’tkazish 
haqida qaror qabul qildi. 
O’zbekistonda geografiya fani bo’yicha test topshiriqlari tuzib nashr qilina 
boshladi. Bu sohada X.Vaxobov, P G’ulomov, R.Qurbonniyozov, A.Soatov,
A.Qayumov va boshqalar tomonidan katta ishlar amalga ogshirildi. 1994 yildan 
2002 yilgacha Davlat test markazi tomonidan test topshiriqlari to’plamlari 
«Axbarotnoma» shaklida nashr qilindi. 
Test ingilizcha «Test» so’zidan olingan bo’lib, topshirish, sinash, nazorat 
qilish ma’nolarini anglatadi (BSE, 42 t, 1956 g). dastlab testlar psixologiya fanida 
kishining fikrlash qobiliyati, alohida muhim imkoniyatlari, irodasini va boshqa 
tomonlarni aniqlashda qo’llaniladigan bir qolipdagi topshiriqlardan iborat bo’lgan ( 
so’zli yoki rasmli shaklda). 
Maktablarda testlar (N.Grayvz, 1979) dastlab asrimizning 20-yillaridan 
boshlab AQSHda qo’llanila boshlangan, bu paytgacha AQSH va Buyuk 
Britaniyada imtihonlar asosan yozma shaklda o’tkazilar edi. XX-asr boshlarida
AQSHda yozma imtihonlar qattiq tanqid ostiga olina boshlandi, natijada bilim va 
malakalarni tekshirish bo’yicha turli tajribalar sinab ko’rila boshlandi. Chunki 
AQSHda o’quv jarayonini rejalashtirish bo’yicha maktablar juda katta xuquqa ega 
edilar, natijada o’quvchilarning umumiy ta’lim darajalari turlicha bo’lgan. 1920 
yildan boshlab Nьyu-York shtatining maorif bo’limi aniq (obyektlar) testlar 
bo’yicha imtihon olish tajribasini boshladilar va 30-yillardan boshlab bunday usul 
AQSHning hamma maktablarida qo’llanila boshlandi. AQSHning Shimoliy –
Sharqiy shtatlarining oliy o’quv yurtlariga kirish imtihonlari bo’yicha kengash ham 
universitetlarga rejaga solish maqsadida 30-yillarda testlar tuzishga kirishdi. 
Natijada testlar tuzish bo’yicha kooperativ xizmati tashkil qilindi, uning asosiy 
vazifasi, AQSHning maktab va kollejlarida o’quvchilar o’zlashtirishini 
ko’rsatilgan talablar asosida aniq baholash mezonlari bilan ta’minlash edi. 1948 
yilda Ushbu kooperativ xizmat ta’lim testlari xizmatiga aylantirildi. Imtihonlar 
bo’yicha kengash test xizmatlarining ma’lumotlarini kollej va univesitetlarga 
kiruvchilarning bilimini tekshirishda ishlata boshladi. 
Test bo’yicha bilim va malakalarni tekshirish quyidagilarni o’z ichiga oladi: 
a)fikrlash va matematik qobiliyatni aniqlashga mo’ljallangan testlar (ko’p javobli 
savollardan tuzilgan, imtihon 3-soat davom etadi); b) yakuniy test, asosan ingliz 
tili, ijtimoiy fanlar, matematika, chet tilllari va tarix bo’yicha bilimlarni tekshiradi, 
kiruvchilardan 3-ta predmet bo’yicha testdan o’tish talab qilinadi (har bir predmet 

---

133 
bo’yicha imtihon 1-soat davom etadi, hammasi ket-ma ket bo’ladi). Barcha 
testlar (ingliz tilidan tashqari) ko’p savolli toshiriqlar iborat. Buyuk Britaniyada 
testlar boshlang’ich maktablarning bitiruvchi sinflarida qobiliyatli o’quvchilarni 
o’rta maktablarga taqsimlash maqsadida o’tkaziladi. Imtihon topshir o’quvlaridan 
to’g’ri javobni aniqlash talab qilinadi va har bir to’g’ri javob uchun bir ball 
qo’yiladi. Baholar aniq bo’lgani uchun imtihon oluvchilarning subektiv qarashlari 
yo’q bo’ladi. 
Sobiq ittifoqda bilim va malakalarni test orqali tekshirish noilmiy deb 
qaralib, VKP (b)ning 1936 yil 4-iyulda chiqqan «Xalq maorifi komisarligi
tizimidagi pedagogik noto’g’ri talqinlar haqida» nomli qarorida qattiq tanqid 
ostiga olindi va man qilindi. 1970 yildan boshlab test usuli maktablarda yana asta 
sekin tajriba sifatida olimlar va ilg’or o’qituvchilar tomonidan qo’llanila 
boshlandi. 
Geografiya sohasida mazkur ishlar T.P.Gerasimova, M.K.Kovalevskaya, 
V.A.Korinskaya, L.M. Teltevskaya va boshqalar tomonidan amalga oshirildi. 
Hozirgi paytda jahonda testlarning juda ko’p turlari mavjud, ulardan eng 
asosiylari , quyidagilar (G’ulomov, Vaxobov, Qurbonniyozov, 1993):