Nizomiy nomidagi тoshkenт davlaт pedagogika universiтeтi maтyoqubova тozagul rajapovna alisher navoiy hayoтi va ijodi fani bo’yicha o’quv qo’llanma

Yuksak  insoniy  fazilatlar  tasviri.  “Hayrat  ul-abror”  dostonida  yuksak 
insoniy  fazilatlar  tasviriga  alohida  maqolatlar  ajratiladi.  Asarning  beshinchi, 
oltinchi,  yettinchi,  sakkizinchi,  to’qqizinchi,  o’ninchi  maqolatlarida  karam, 
saxovat, adab, qanoat, ishq, vafo, rostlik, ilm haqida so’z yuritiladi. Bunda shoir bu 
ezgu  sifatlarni  ulug’lab,  kishilarni  baxillik,  xasislik,  ta’magirlik,  yolg’onchilik, 
johillik singari chirkin illatlardan holi bo’lishlarini istaydi. 
Buxl erur borcha sifatdin xasis, 
Lek saxo javhari asru nafis. 
Shoir  och  bo’lmaganga  dasturxon  yozish,  yalong’och  bo’lmaganga  to’n 
kiydirishni,  nom  chiqarish  uchun  boylikni  sochib  yuborishni  keskin  qoralaydi  va 
isrofgarchilikka yo’l qo’yish baxillikdan ham yomon illatdir deydi: 
Aqlki ta’rif etar avsofni, 
Buxl bila teng tutar isrofni. 
Har  qanday  tamagirdlikdan  holi  bo’lgan  saxiylikni  ulug’laydi.  Shoir  boriga 
qanoat qilib, hech kimdan hech narsa tama’ qilmaslikni haqiqiy saxovat deb biladi. 
Shuningdek, borini muhtoj kishiga berish ham saxiylikdir. 
Oni saxiy anglagil, ey hushmand,  
Kim ani davlat qilibon sarbaland. 
 
Holi agar yaxshidurur, gar taboh, 
Kimsadan   etmas  tamai  molu joh. 
 
Mazkur  misolda  saxiy  odam  hech  kimdan  hech  narsa  tama’  qilmaydi, 
«daryoning oldidan chiqib qolsa, undan hatto bir shabnamchalik suv suramaydi», - 
deyish  bilan  mubolag’adan  foydalangan.  Ya’ni  shoir  tasvirlayotgan  kishisining 
olijanob  fazilatini  mubolag’aning  kichraytirish  xili  orqali  gavdalantirmokda. 

---

 
93 
Navoiy saxiylikni ta’riflab bo’lgach, unga amal qilish zarurligini ta’kidlaydi. Molni 
yig’ib  yotish  emas,  balki  uni  saxiylik  bilan  sarflash  kerakligini  aytadi  va  fikrlari 
tasdig’i uchun ko’plab misollar keltiradi.  
Insonning  mukammalligini  bildiruvchi  belgilardan  biri  xayo  va  odobdir.    Bu 
jihatdan oltinchi maqolat 
 
xarakterlidir. Shoir deydi:: 
Bo’lmas adabsiz kishilar arjumand, 
Past etar ul xaylni charxi baland. 
 
Navoiy odabni inson kamoli uchun muhim masalalardan biri deb qaraydi. Bu 
masalaga  u  xalqparvarlik,  gumanizm  nuqtai  nazaridan  yondashadi.  U  butun 
vujudini  xalq  xizmatiga  bag’ishlagan,  el  manfaati  yo’lida  kuyib-pishgan  insonni 
kamtar va olijanob kishi deb biladi.: 
El yo’lida gard o’lubon dard ila,  
Kibr ko’zin kur etib ul gard ila. 
Navoiyning  mahorati  shundaki,  u  biror  fikrni  ilgari  sursa,  fikr  isboti  uchun 
ko’plab  misollar  keltiradi.  Odobsizlikning  bosh  ko’rinishi  noo’rin  va  beo’xshov 
kulgi  ekanligini  aytadi.  G’uncha  kulib  ochildi,  so’ngra  “yetti  ochilmoqda 
sochilmoq  anga”.  Chaqin  tog’  orasida  kulgani  uchun  yerdan  ham  quyi  bo’lib, 
tuproq  orasida  yo’q  bo’lib  ketdi.  Bunday  misollar  shoirning  cheksiz  tafakkur  va 
yuksak iste’dod egasi ekanligini yana bir bor dalillaydi.  
Navoiy  bola  tarbiyasi,  ayolga  munosabat,  ota-onaga  hurmat  to’g’risida 
qimmatli ma’lumotlarni keltiradi.  
Navoiy ayniqsa ota-onaga hurmatni saqlashni ta’kidlaydi. 
Boshni fido ayla ato qoshig’a, 
Jismni qil sadqa ano boshig’a. 
 
Ikki jahoningg’a tilarsen fizo –  
Hosil et ushbu ikisidin rizo. 
 
Тun- kuningg’a aylagali nur fosh, 
Birisin oy angla, birisin quyosh. 
Shoirning  fikricha,  ota-onani  hurmat  qilish  tarbiyaning  bir  turi  bo’lib,  buni 
bajarish  hamma  uchun  majburiyatdir.  Ota  oldida  boshni  fido  qilib.  Ona  boshi 
uchun jismni sadaqa  qilsa arziydi. Ikki dunyosi obod bo’lishini istagan kishi ular 

---

 
94 
rizoligini olishi shart. Тunu kuningga nur berib turgan bu ikki insonning birini oy 
deb bilsang, birisini quyosh deb bil. 
Ko’rinadiki,  Navoiyning  odob  haqidagi  fikr-mulohazalari  barcha  davr 
kishilari  uchun  axloq  kodeksi  bo’la  oladi.  Undagi  ulug’  mutafakkir  ilgari  surgan 
mulohazalar jamiyatni sog’lomlashtirish, inson hayotini muayyan tizimga solishda 
muhim qoidalardir.        
Dostonning yettinchi maqolati qanoat haqida bo’lib, unda shoir tama’ haqida 
ham muayyan darajada so’z yuritadi. Maqolatning boshida tama’ning inson uchun 
zararli  oqibatlari  haqida  to’xtalib,  tama’  qilgan  podshoh  yuvindixo’r,  qanoatli 
darvesh  esa  podshoh  kabi  ekanligini  ta’kidlaydi.  Shoir  inson  uchun  asosiy  boylik 
qanoatdir, deb biladi.  
Kimgaki ish bo’ldi qanoat fani, 
Bilki, ani qildi qanoat g’ani.  
 
Ganju tajammulni g’ino
 
bilmagil,  
Balki g’ino ganji qanoatni bil. 
Navoiy  boylik  to’plashga  jon-jaxdi  bilan  berilishga  nisbatan  qanoat  qilishni, 
izzat-nafsga  ega  bo’lishni,  har  qanday  qiyin  sharoitda  ham  pastlik  qilmaslikni, 
muhtojlikni  shu  yo’l  bilan  yengishni  targ’ib  qiladi.  Shoir  ko’plab  misollar  orqali 
ochko’zlik  va  tama’girlikni  qoralaydi.  Kishilarni  qanoatga  chaqiradi.  U  halol 
mehnat bilan topilgan ikki chaqani shohning in’omidan a’lo deydi: 
Ikki qapo pul chekibon dast ranj, 
Yaxshiroq andinki, shah in’omi ganj. 
Тinch ko’ngil birla qatiqsiz o’moch, 
Behki birov minnati birla ko’loch. 
Sakkizinchi  maqolat  vafo  haqida  bo’lib,  u  osmondagi  sonsiz-sanoqsiz  eng 
qimmatbaho  durlar,  ya’ni  yulduzlarning  poetik  madhi  bilan  boshlanadi.  Shu 
qimmatli durlardan ham qimmatli dur bormi, degan savolga Navoiy vafo duri deb 
javob  beradi.  Shoir  vafo  haqida  so’z  yuritar  ekan,  o’z  zamonasining  asosiy 
xarakteristikasini  beradi.  Vafoning  qismati  bevafolar  jabridan  ozor  chekish, 
ko’rsatilgan  mehrga  javoban  jafo  chekishdan  iborat  bo’lgan.  Shoir  bundan  qattiq 
iztirob chekadi va shunday deydi:  

---

 
95 
Kimki vafo ko’rdi jafo qilmadi,  
O’trusida g’ayri vafo qilmadi.  
 
Jonni sanga topshurayin, ey sabo,  
Elt aning ollida qilmay ibo. 
Shoir  bevafolik,  jabru  zulm  iskanjasida  qolib  ketgan  zamondoshlari  haqida 
so’z yuritar ekan, ularga o’zini hamdard deb biladi. Jabru zulm, bevafolik singari 
illatlarga qarshi o’zining nafrat va alamini ifodalaydi.  
Тo’qqizinchi  maqolatda  shoir  ishq  o’ti  ta’rifiga  bag’ishlangan.  Bunda  shoir 
ishq  pokizalik,  chin  muhabbat  nishonasi  ekanligini  ta’kidlaydi.  Inson  go’zalligi 
tabiat  go’zalligining  bir  bo’lagi,  u  esa  umumiy  mutlaq  go’zallikning  bir  bo’lagi 
ekanligini esaltadi: 
Husni haqiqiyni gar o’truda ko’r, 
Хoh ani ko’zgudavu gar suvda ko’r. 
 
Chun g’araz ul husnga bo’ldi shuhud. 
Ko’zguvu suvga aroda ne vujud? 
Bunda  nafaqat  majoziy  ishq  haqida  balki  insonning  Yaratuvchiga  bo’lgan 
cheksiz  muhabbati  xususida  ham  so’z  bormoqda.  Dunyodagi  barcha  go’zallik 
ko’zguda  aks  etgandek  aks  etib  turar  ekan,  inson  muhabbat  ham  husni  mutlaqqa 
bo’lgan  ishq  singari  samimiy  va  pok  bo’lmog’i  lozim.  Shoir  bu  orqali  insonning 
insonga  bo’lgan  samimiy  muhabbatini  ulug’laydi.  Go’zallikning  tub  mohiyatini 
sezishga  qodir  insonlargina  bunday  sevgiga  munosibdirlar  va  ularga  bu  sharaf, 
ulug’lik bag’ishlaydi. 
Shoir ishqda sodiqlikni ulug’laydi, oshiqlikka da’vo qiladigan kishilarni oshiq 
emasligini keltiradi. U bu haqda:  “Oshiq o’zin kim desa, oshiq emas, Borcha kishi 
ishqda ishqda sodiq emas” , deb yozadi.   
Ishq  o’tining  qudratini  ulug’lagan  shoir  uning  oldida  aql  ham  ojiz  ekanligini 
uqtiradi.  
Qaydaki ishq o’ti bo’lib shu’lakash, 
Aql o’lub ul o’t uza xoshokvash. 
Bunda  qayerdaki  ishq  o’ti  shu’lalansa,  aql  u  o’tga  xashak  bo’lishi  aytiladi. 
Ya’ni  aql  ishq  o’ti  tufayli  xashak  singari  yonib  ketadi.  Demak,  ishqqa  mubtalo 

---

 
96 
bo’lgan  kishi  tafakkur  kuchiga  emas  ko’ngil  mayliga  qarab  ish  yuritishi 
tasvirlanmoqda. 
Navoiy ishq inson hayotining mohiyatini belgilovchi muhim omil ekanligini, 
usiz hayot yo’qligini yuksak ehtiros bilan shunday ta’riflaydi:   
Bo’lmasa ishq, ikki jahon bo’lmasun,  
Ikki jahon demaki, jon bo’lmasun.  
 
Ishqsiz ul tanki, aning joni yo’q,  
Husnni  netsun kishikim, oni yuq. 
 «Hayrat  ul-abror»  dagi  o’n  birinchi  maqolatda  ilm  ta’riflanadi.  Maqolatning 
boshlanishidanoq  shoir  ilm  ahllarining  ahvoli  yomonligidan,  olimlar  xoru  johillar 
azizligidan  shikoyat  qiladi  va  toki  jamiyatda  zulm  hukmron  ekan,  ahvol  shunday 
bo’lib qolishini aytadi. 
O’n sakkizinchi maqolatda insonni hayotga xushyorlik bilan qarashga, uning 
ne’matlaridan  oqillik  bilan  foydalana  olishga  chaqiradi.  Shoir  avvalo  hayot  aqlu 
xush egasi bo’lgan kishilar uchun zindon, unga ko’ngil qo’ygan kishilar esa nodon, 
deb biladi. Shuning uchun kishilarni unga bog’lanib qolmaslikka, falak zanjiri har 
qanday kimsani oxiri tuproq ostiga joylashi aytiladi.  
Dahrki hush ahlig’a zindon erur, 
Bo’lg’on anga shefta nodon erur... 
 
Kimsani chun doirai dahr band, 
Oxir etar tufrog’ aro shahr band. 
Navoiy insonga uning inson bo’lib tug’ilgani katta saodat ekanligini uqtiradi. 
Unga  ko’rar  ko’z,  eshtar  quloq,  aytur  til,  sezuvchi  dimog’  ato  etilganki,  bu  unga 
tabiatning barcha latofatidan bahramand bo’lish imkonini beradi.  Aql va tafakkur 
esa insonga ato etilgan ne’mat va tuhfalarning eng oliysidir. 
Bu bari in’omu ato bir taraf; 
Javhari aql o’ldi yana bir taraf. 
Yaratiqlar ichida eng ulug’i va sharaflisi inson bo’lib, u buni qadriga yetishi, 
o’z umrini yaxshilikka bag’ishlashi lozim. Navoiy bu haqda yozar ekan, agar inson 

---

 
97 
yaxshilik qilishga qodiremas ekan, unda yomonlik ham qilmasligi, kishilarga ozor 
yetkazmasligi lozim,  deydi. 
Yaxshilik gar aylamasang ish chog’i, 
Aylamagin bori yomonlik dog’i.    
Umuman,  dostonda  shoir  davrning    muhim  masalalarini  qamrab  olishga 
haraka0t qilgan va bunda katta muvaffaqiyatga erishgan.