Nizomiy nomidagi тoshkenт davlaт pedagogika universiтeтi maтyoqubova тozagul rajapovna alisher navoiy hayoтi va ijodi fani bo’yicha o’quv qo’llanma

Navoiyning  Sayyid  Hasanga  she’riy  maktubi.  Navoiyning  yirik  hajmli 
she’riy  asarlaridan  biri  Sayyid  Hasanga  yozgan  256  misradan  iborat  she’riy 
maktubidir.  Maktub  masnaviy  usulida  yozilgan  bo’lib,  “G’aroyib  us-sig’ar” 
devonidan o’rin olgan. Bu asarida shoir uni yozayotganda Хurosondan tashqarida 
ekanligiga ochiq ishora  qiladi.  Navoiyning yigitligi — Хurosondan chiqib ketgan 

---

 
51 
davri  esa  Abusaid  podshohligi  davri  bo’lib,  bu  vaqtda  shoir  Хurosondan 
Samarqandga kelgan va shu yerda istiqomat qila boshlagan edi. 
She’riy  maktubni  kompozitsiyasiga  qarab,  shartli  ravishda  muqaddima, 
Sayyid Hasan Ardasherning ta’rifi va tavsifi, mamlakat ahvoli tasviri, muallifning 
hasbi  holi,  xotima  qismlarga  ajratish  mumkin.  Muqaddima  an’anaviy  ravishda 
hamd  na’t bilan boshlanadi. Shoir shundan so’ng Sayyid Hasan vasfiga kirishadi. 
Navoiyning  yozishicha,  Sayyid  Hasan  Ardasher  o’z  davrining  ilm,  adabiyot  va 
tasavvufda eng yetuk kishisi bo’lishi bilan birga qator olijanob insoniy faznlatlarga 
ham ega shaxsdir. U turli bahonalar bilan o’zini saroydan chetga olishga, mumkin 
qadar  ko’p  vaqtini  ilm  va  adabiyotga  bag’ishlashga  intilar  edi.  Navoiy  va  Sayyid 
Hasan Ardasher o’rtasidagi yuksak insoniy munosabatlar bir umrga davom etgan. 
Navoiy  tug’ilgan  ona-Vatani  Хurosondan  ketib,  yoshlikdagi  yor-do’stlaridan 
uzoqda  g’urbat  kunlarini  kechira  boshlar  ekan,  avvalo,  ustozi  Sayyid  Hasanni 
eslaydi  va  o’z  alamlarini,  o’y-kechinma  va  maqsadlarini,  Хurosondan  ketishining 
asl sabablarini unga xat orqali batafsil ma’lum qilmoqchi bo’ladi. 
Shoir ustozining fazl va kamolotini, vafodorligi va saxiyligini yuksak baholab, 
uning  xulqini  jannatdan,  qadri  bog’ini  jannat  daraxtlaridan  ortiq  deb  tasvirlab, 
so’ng asosiy maqsadga – nomaning mazmuniga  o’tadi. O’z boshiga tushgan og’ir 
bir judolik, ya’ni Vatandan ayriliq tushganligi haqida gap boshlaydi: 
Mangakim, vijodingg’a xursandmen,  
Janobinga shogirdu farzandmen. 
 
G’ame yetti charxi jafo peshadin,  
Hamul anjumi xorij andeshadin. 
 
Ki bo’lmoq vatan ichra dushvor edi, 
Ko’ngulga jalo daf’i ozor edi. 
 
Safar tushti olimg’a beixtiyor,  
Qazo amrida elga ne ixtiyor. 
 
Bunda  Navoiy  o’z  boshiga  g’am-tashvish  tushgani,  Vatanidan,  ya’ni 
Хurosondan  beixtiyor  chiqib  ketgani,  bu  yerda  qolish  dushvor  bo’lib  kolgani 

---

 
52 
haqida  gapiradi.  Navoiy  bu  yerdan  chiqib  ketayotganida  esa,  Sayyid  Hasan  ham 
Hirotdan boshqa joyga ketgan edi.  
Navoiy  Samarqandga  ketganda  24—25  yoshlarda  bo’lib,  bu  vaqtda  u  katta 
shoir,  bilimdon  olim  sifatida  xalq  orasida,  ilm  va  adabiyot  ahllari  o’rtasida  keng 
tanilgan  edi.  Shuning  uchun  uning  kutilmaganda  Hirotdan  ketib  qolishi  o’z 
zamondoshlari o’rtasida, Hirotda ham, Mashhadda ham —og’ir taassurot qoldirdi. 
Navoiyning do’st va dushmanlari uning «safar»ini turlicha talqin qilganlar. Navoiy 
bilan  Abusaid  o’rtasidagi    munosabatdan  xabardor  bo’lgan  ko’pchilik  Abusaid 
Navoiyni  Samarqandga  surgun  qildi,  degan  fikrga  kelgan.  Aslida  Navoiy  rasmiy 
ravishda  surgun  qilinmagan,  balki  o’z  boshiga  tushishi  muqarrar  bo’lgan 
kulfatlarning  oldini  olib,  ziyraklik  bilan  o’ziga-o’zi  podshoning  ko’zidan  uzoqda 
turishga hukm chiqargan edi. 
O’z  safari  haqidagi unchalik to’g’ri  bo’lmagan  turli  fikrlarga  aniqlik  kiritish 
uchun Navoiy o’zining eng yaqin kishisiga xat orqali yuragini ochib, Vatanni tark 
etganligining muhim sabablarini mumkin qadar tushuntiradi.  
Ushbu maktubda shoirning so’z va she’riyat haqidagi qarashlari ham muayyan 
darajada o’z ifodasini topgan. Shoirning yozishicha, dunyoda eng mo’’tabar, ulug’ 
narsa  bu  so’zdir.  Inson  o’zining  so’zlash  qobiliyati  bilan  hayvondan    farq  qiladi. 
Navoiyning  fikricha,  so’z  ayniqsa  she’riyatda  yanada  ortiqroq  go’zallik,  kuch-
qudratga, qadr-qimmatga ega bo’ladi: 
Javohir necha xo’bu dilkash durur, 
 Vale nazm silki aro xush durur. 
 
Navoiy  o’zining  butun  umrini  shu  so’z  san’atini  egallashga,  uning  sirlarini 
ochishga  bag’ishladi.  Sharqning  Firdavsiy,  Nizomiy  kabi  ulug’  shoirlari 
an’analarini  ijodiy  davom  ettirgan  shoir  turk  tilida  she’r  yozish  imkoniga  ega 
ekanligidan cheksiz fahrlanadi: 
Men ul, menki, to turk bedodidur, 
Bu til birla to nazm bunyodidur. 
 
Falak ko’rmadi men kibi nodire,  
Nizomiy kibi nazm aro qodire.    
  

---

 
53 
Bunda  shoir  o’zi  va  salaflari  ijodi  haqida  so’z  yuritar  ekan,  adabiyotning, 
badiiy ijodning nozik qirralariga muayyan munosabat bildirib o’tadi. Navoiy turkiy 
tilda  qalam  tebratishda  nodir  ekanini  shoirona  tasvirlash  bilan  birga  «turk 
nazmi»da  ijod  etganidan  g’urur  va  iftixor  tuyg’ularini  ifoda  etadi.  Adabiyotning, 
xususan turkiy she’riyatning qudratini ulug’laydi. 
Navoiy  masnaviyda  Hirotdan  ketishdan  oldingi  o’zi  yashayotgan  muhit  va 
sharoitning haqqoniy manzarasini beradi. 
Yana bir bukim — zohir o’lmish mango,  
Ki chiqmish Хuroson elidin vafo. 
 
Vafo azm aylarda bo’lmish magar,  
Saxou muruvvat anga hamsafar. 
 
Bu uch fe’l chiqqach arodin tamom,  
Yana bo’lmish uch fe’l qoyim maqom. 
 
Demak bu vaqtda Хurosondagi ma’naviy hayot nihoyatda yomonlashib, eldan 
“vafo,  saxo,  muruvvat”  ketgan,  bu  uch  narsaning  o’rnini  “nifoq,  buxl  va  hasad” 
egallagan. Amaldorlar orasida ta’magirlik, ikkiyuzlamachilik,  fisqu fasot avj olgan 
edi.  Zulm  va  zo’rlik  mamlakat  osoyishtaligini  buzib,  kishilarni  turli  tomonlarga 
bosh olib ketishga majbur qilayotgan edi. Shoir mamlakatdagi bu ahvol o’zini ham 
vatanidan yiroqda yashashga undagan sabablardan biri sifatida keltirib o’tadi.  
Navoiyning yozishicha, xudoning osmonni ham, yerni ham jahondagi hamma 
narsalarni yaratishdan maqsadi insonni yaratish, insonni yaratishdan maqsadi irfon 
edi.  Dunyodagi  bor  mavjudot  inson  uchun  yaratilgan  ekan,  demak  inson  o’z 
navbatida,  g’aflatga  berilmasdan,  atrofini  qurshagan  borliqning  va  bu  borliqni 
yaratganning sirlarini bilishga, ya’ni irfonga intilishi, yashirin xazinalarni ochishga 
harakat  qilishi  keraq  Inson  esa,  uning  fikricha,  bunga  ikki  yo’l  bilan  erishishi 
mumkin. Biri — o’z hara-kati bilan, ikkinchisi - shu maqsadga erishgan «murshidi 
komil»  ning  etagini  markam  ushlashi  bilan.  Navoiy  bu  yo’lda  «murshidi  komil» 
bilan ish ko’rishni o’ziga maqbul ko’radi. Тasavvuf ta’sirida shoir o’zining haqiqat 
va  bilim  orqasidan  astoydil  harakat  qilganini  tasvirlaydi.  Noma  oxirida  o’z 

---

 
54 
maqsadiga  erishish  uchun  kuchi  va  imkoni  boricha  intilajagini  aytadi.  Bu 
maqsadiga erishishiga ishonch va umid bildiradi:     
                 Urarmen qadam toki, borg’uncha gom,  
Ki bo’lg’ay muyassar menga ushbu kom. 
 
Agar bo’lsa bu yo’lda umrum talaf, 
Chu bu yo’ldadur ul ham erur sharaf. 
 
Asarning  poetikasi  g’oyatda  go’zal  va  puxtadir.  Navoiyning  bu  masnaviysi 
poetik  ijodning  eng  go’zal,  noyob  namunalaridan  biri  hisoblanadi.  Asar  boshidan 
oxirigacha bir xilda kuchli she’riy ehtiros, yuksak shoirlik mahorati bilan yozilgan. 
Vazn  jihatidan  silliq  va  ravon  yozilganini,    bir  necha  o’rinda  baytlardagi 
so’zlarning o’zaro qofiyadosh va ohangdosh bo’lib kelganligini ko’ramiz.  
Umuman,  bu  masnaviy  Navoiyning  «Хamsa»ga  qadar  yaratgan,  ijodida 
birinchi marotaba ijtimoiy-siyosiy masalalarga jiddiy qo’l urib, muvaffaqiyat bilan 
ado  etgan  muhim  va  yirik  asaridir.  Masnaviy  o’sha  davrdagi  noma  janri 
talablaridan  ancha  yuqori  ko’tarilib,  g’oyaviy-badiiy  mustaqil  va  yetuk  liro-epik 
asar darajasiga ko’tarilgan edi. Bunda davrning ijtimoiy manzarasi, o’zaro nizolar 
tufayli  xalq  boshiga  tushgan  mushkulotlar,  zamonaning  yirik  mutafakkiri  Sayyid 
Hasan Ardasher obrazi butun ulug’vorligi bilan ko’z o’ngimizda gavdalanadi.