Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti informatika va uni o

7. АИЖ ташкилий таъминоти ўзигаШК ёки уларни ишчи жойидаги 
терминални 
фойдаланишдамутахассисларнинг 
фаолиятини 
белгилайдиган 
ҳужжатлар мажмуасини олади. Бунда қуйидаги заруратлар пайдо бўлади; 
ҳар бир мутахассиснинг функция ва вазифасини аниқлаш; 
ишчиларнинг ўзаро таъсирини белгилаш; 
ахборотни автоматлашган қайта ишлашнинг барча технологик амалларида 
ходимни кўрсатма материаллари билан таъминлаш. 
8. АИЖ методик таъминоти методик кўрсатмалар, тавсиялар ва жорий 
этиш, фойдаланиш ва уларнинг ишлаш самарадорлигини баҳолаш низомлардан 
ташкил топган. У шунингдек, ўзига умуман АИЖ ва унинг алоҳида функциялари 
ҳақидаги маълумотномаларни, АИЖда ўқитиш воситаларини, намойиш ва 
ташвиқот масалаларини олади.
9. АИЖ эргономик таъминоти бажарилиши АИЖни мутахассислар 
томонидан фойдаланиш, тезгина технологияларни эгаллаш ва АИЖда сифатли 
ишлаши учун максимал қулай шароит яратадиган тадбирлар мажмуасидан 
иборат. Қулай шароитлар АИЖ техник базасини жйлаштириш учун махсус 
мебельни танлаш, ҳужжатларни сақлаш учун картотекаларни ва магнит 
ташувчиларни ташкил этишни кўзда тутади.
10.АИЖ 
ҳуқуқий 
таъминотиўзига 
АИЖ 
ишлаб 
туришида 
мутахассисларнинг ҳуқуқ ва вазифаларини аниқ белгилайдиган меъёрий-ҳуқуқий 
ҳужжатлар системасини, шунингдек ахборотни сақлаш ва ҳимоя қилиш 
тартибини белгилайдиган, маълумотларни тафтиш қоидалари, АИЖ амалга 
ошириладиган юридик амалларни асллигини таъминлаш ҳужжатлар мажмуасини 
ва ш.к.ларни олади.

---

64 
АИЖ ни ишлаб чиқишдатехнологик жиҳозларни бошқариш учун, одатда,
SCADA-системалар фойдаланилади. 
SCADA (ингл. Supervisory Control And Data Acquisition — диспетчерлик 
бошқариш ва маълумотлар йиғиш) - ахборотни йиғиш, қайта ишлаш, 
акслантириш ва архивлаш системаларини ҳақиқий вақтда фаолият қилишини 
ишлаб чиқиш ёки таъминлашга мўлжалланган дастурий пакет. SCADA ТЛ АБС, 
электр энергиясини тижоратли ҳисобини автоматлашган системаси (ЭТҲАС – 
ёки русчаАСКУЭ), экологик мониторинг, илмий эксперимент, масалаларни 
автоматлаштириш ва бошқа системаларнинг қисмидан иборат бўлиши мумкин. 
SCADA-системалар ҳақиқий вақтда технологик жараёнларни операторлик 
назорат билан таъминлаш талаб этиладиган хўжаликнинг барча соҳаларида 
фойдаланилади. Ушбу дастурий таъминот компьютерларга ўрнатилади ва 
объект билан алоқа қилиш учун киритиш-чиқариш драйверларини ёки OPC/DDE 
серверларни фойдаланади. Дастурли код дастурлаш тилида (масалан C++ да) 
ёзилиши ҳам, лойиҳалаш муҳитида генерацияланган ҳам бўлиши мумкин.
Баъзан SCADA-системалар саноат назоратчиларини дастурлаш учун 
қўшимча ДТ билан комплектланади. Бундай SCADA-системалар интеграллашган
дейилади ва уларга SoftLogic атамани қўшадилар.
 «SCADA» атамаси икки хил маънога эга. Уларнннг энг тарқалган SCADA 
тушуниш 
иловалар, 
яъни 
кўрсатилган 
вазифаларни 
бажарилишини 
таъминлайдиган дастурий мажмуа, шунингдек ушбу дастурий таъминотни 
ишлаб чиқиш учун ускуналар воситаси кабидир. Лекин, кўпинча SCADA-система 
деганда дастурий-аппарат мажмуаси тушунилади. SCADA атамани шундай 
тушуниш телеметрия
16)
бўлими учун характерлироқдир.
SCADA атамасининг аҳамияти автоматлаш ва технологик жараёнларни 
бошқаришни ривожланиши билан анча ўзгаришларга дуч келди. 80-йиллари 
SCADA-система деганда, кўпроқ реал вақтда маълумотлар тўплашнинг 
дастурий-аппаратли мажмуаси тушунилган. 90-йиллардан эътиборан, SCADA 
атамаси кўпроқ фақат ТЖ АБС одам-машинали интерфейсининг дастурли 
қисмини белгилаш учун фойдаланилади.