Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti informatika kafedrasi

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O'RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI

INFORMATIKA KAFEDRASI

Informatika va raqamli texnologiyalar fanidan

______________________________________________________________________________________

Mavzusidagi _______amaliy mashg’uloti
HISOBOTI
______kurs______guruhi

Bajardi: _____________________

_____________________

O’qituvchi: _____________________

Qo’yilgan baho: ___________

TOSHKENT 2021

Amaliy mashg’ulot

Mavzu: Raqamli izlar va uning turlari.

Raqamli iz Internetdagi yoki raqamli qurilmalardagi noyob harakatlar to’plami. Butunjahon Internet tarmog'ida “Internet izi”, shuningdek, “kiber soya”, “elektron iz” yoki “raqamli soya” sifatida ham tanilgan. Bu veb-sahifalarni ko'rish natijasida ortda qoladigan va ma'lumotlar shaklida saqlanadigan harakatlar to’plami. Bu atama odatda bitta foydalanuvchiga nisbatan qo’llaniladi, lekin tijorat kompaniyasi, tashkilot yoki korporatsiyaga ham tegishli bo'lishi mumkin.

Raqamli izlarning ikkita asosiy turi mavjud: passiv va faol. Passiv raqamli iz - bu egasining xabarisiz to'plangan ma'lumotlar. Passiv raqamli iz, shuningdek, chiqindi ma'lumotlari deb ham ataladi. Faol raqamli iz foydalanuvchi o'zi haqida veb-saytlar va ijtimoiy tarmoqlarda muloqot qilish uchun o'z shaxsiy ma'lumotlarini ataylab nashr qilganda yuzaga keladi. Foydalanuvchi ataylab yoki bilmagan holda ma'lumot qoldirishi mumkin. Manfaatdor tomonlar ushbu ma'lumotni passiv yoki faol ravishda to’playdi. Ushbu ma'lumotlarning miqdoriga qarab, oddiy qidiruv tizimlari yordamida juda ko'p foydalanuvchi ma'lumotlarini to'plash mumkin.

Amerikalik marketolog Toni Fish 2007-yilda raqamli izlarning mumkin bo'lgan xavfi haqida yozgan edi. Toni Fishning fikricha, elektron izning tahlili internet foydalanuvchilari nimani, qanday va nima uchun sotib olishlarini aniqlash imkonini beradi. 2017-yilda tadqiqotchi Katalin Feher shaxsiy onlayn strategiyalar bo'yicha o'zining ilmiy maqolasida foydalanuvchilar onlayn tizimlarda va yangi mediada raqamli iz qoldirishini ta'kidladi. Buning oqibatlari oldindan aytib bo'lmaydigan bo'lishi mumkin. Hozirda eski va yangilangan cheksiz raqamli izlar mavjud. Feher shuningdek, “shaxsiy onlayn strategiyalar uchun universal shablonlar asosan qasddan qabul qilingan qarorlar asosida ishlab chiqiladi, natijada foydalanuvchilar raqamli izlari ustidan 70% nazoratni saqlab qolishadi” deb taʼkidladi. Biroq, Internetdagi qolgan 30% harakatlar foydalanuvchilar tomonidan bilmagan holda amalga oshiriladi va bu shaxsning shaxsiy ma’lumotlari o'g'irlanishi kabi kutilmagan oqibatlarga olib kelishi mumkin”.

Passiv raqamli izlar. Passiv raqamli izlar turli yo’llar bilan saqlanishi mumkin. Onlayn muhitda raqamli iz onlayn ma'lumotlar bazasiga yozilishi mumkin. Ushbu iz foydalanuvchining IP-manzillari haqidagi ma'lumotlarni o'z ichiga olishi mumkin. Masalan, IP-manzil yaratilgan va Internetda ko'chirilgan sana. Oflayn muhitda iz ma'murlar kompyuterda bajarilgan amallarni ko'rish uchun kirishlari mumkin bo'lgan fayllarda saqlanadi. Shu bilan birga, ma'murlar harakatlarni kim amalga oshirganini topa olmaydi.

Faol raqamli izlari ham turli yo'llar bilan saqlanishi mumkin. Onlayn muhitda foydalanuvchi ro'yxatdan o'tgan nom ostida saytga tashrif buyurganida, masalan, biror narsani nashr qilish yoki tahrir qilish uchun raqamli izni saqlab qolishi mumkin. Oflayn muhitda iz keyloggerda saqlanadi: jurnallar kompyuterda kim va nima qilayotganini ko'rsatadi. Keyloggerning xususiyati shundaki, u almashish buferidagi har qanday o'zgarishlarni yozib oladi. Foydalanuvchi parollarni nusxalashi yoki maxfiy ma'lumotlarning skrinshotlarini olishi mumkin va bularning barchasi keyin keyloggerga o'tadi.

Raqamli izlari raqamli identifikatsiya yoki pasport emas, lekin raqamli iz tarkibi va metamaʼlumotlar maxfiylik, ishonch, xavfsizlik, raqamli obro’ va onlayn eng yaxshi amaliyotlarga taʼsir qiladi. Raqamli dunyo o'sib bormoqda va hayotning ko'p jabhalariga integratsiyalashmoqda, shuning uchun mualliflik huquqi va ma'lumotlar huquqlari muhim ahamiyat kasb etmoqda. Raqamli izlar munozarali masala, chunki bu yerda maxfiylik va ochiqlik to'qnash keladi. 1999-yilda Amerikaning “Sun Microsystems” kompaniyasining bosh direktori Skott Maknili onlayn maxfiylik haqida shunday degan edi: “Sizda maxfiylik yo'q. U bilan shug'ullaning! ”.

Manfaatdor tomonlar kibertest uchun internet izlaridan foydalanadilar, bunda nomzodlarning onlayn faolligini tekshiradilar. Huquqni muhofaza qilish organlari raqamli izlarni ham o'rganmoqda - bu jinoyat ishi qo'zg'atmasdan mavjud bo'lmagan ma'lumotlarni olish imkonini beradi. Bundan tashqari, raqamli izlarni o'rganish sotuvchilarga qaysi mahsulotlar foydalanuvchini qiziqtirishini aniqlashga yordam beradi va shunga o'xshash manfaatlar asosida yangi mahsulotlarni taklif qiladi.

Ijtimoiy tarmoqlar foydalanuvchilarning harakatlarini qayd etadi, keyin bu ma’lumotlar hayot oqimiga aylanadi. Bu foydalanuvchilarning qiziqishlari, ijtimoiy guruhlari, xatti-harakatlari va joylashuvini o’rganish imkonini beradi. Facebook kabi ko’plab ijtimoiy tarmoqlar foydalanuvchi identifikatorini qayta yaratish uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan katta hajmdagi ma'lumotlarni to'playdi. Misol uchun, ijtimoiy tarmoqdagi do'stlar sonini bilish uning ekstrovert yoki introvert ekanligini taxmin qilish mumkin.

Bulardan xulosa qilish mumkinki Internet, ijtimoiy tarmoqlar, raqamli texnologiyalar orqali biz o’zimiz bexabar ravishda o’zligimiz haqimizda be’ixtyor ma’lumotlar qoldiramiz. Shu yerda savol paydo bo’ladi. Biz raqamli izlarimizni tozalay olamizmi? Hozrigi vaqtda raqamli izlarni 100% tozalash imkoniyati mavjud emas. Ya’ni biz xohlaganimiz bilan raqamli izlarimizni tozalay olmaymiz. Lekin yuqori foizlarda tozalash imkoniyati mavjud. Quyida tarmoqda raqamli izlarni tozalash uchun 7 ta yo’lni ko’rsatib o’tamiz.

1. Savdo-sotiq, ijtimoiy media va veb-xizmatlardan foydalangan hisoblaringizni o‘chiring yoki deaktivatsiya qilish(faolsizlantiring).

Internetdagi mavjudligingizni o'chirish uchun qilinadigan birinchi narsa hisoblaringizni o’chirish yoki deaktivatsiya qilish. Ulardan xalos bo’lish uchun ushbu veb-saytlarning “Hisob sozlamalar” iga o’ting, hisobni o’chirish, deaktivatsiya qilish yoki hisobni yopish variantlarini qidiring. Ko’pincha siz ushbu variantlarni “Maxfiylik va xavfsizlik” yoki shunga o’xshash bo’limlardan topasiz. Agar bunday hisoblarning barchasini eslay olmasangiz, onlayn hisoblarni avtomatik ravishda kuzatish va oʻchirishga yordam beradigan “AccountKiller” kabi vositadan foydalaning.

2. Barcha Cookie fayllarini o'chirishni unutmang.

Hech qanday veb-sayt sizga qaytib kelmasligi uchun (hozirda ko’pincha reklama ko’rinishida) vaqti-vaqti bilan barcha cookie-fayllarni olib tashlash tavsiya etiladi. Barcha mashhur Google, Firefox, Microsoft Edge veb-brauzerlari foydalanuvchilarga cookie-fayllarni o’chirish imkonini beradi. Agar siz har bir brauzerda cookie-fayllarni birma-bir tozalashning uzoq davom etishini istamasangiz, barcha brauzerlaringizdan cookie-fayllarni bir vaqtning o’zida o’chirish uchun “Advanced System Optimizer” kabi uchinchi tomon vositasidan foydalanishingiz mumkin.

3. “Google”ga sizni roʻyxatdan olib tashlash boʻyicha soʻrovlar yuboring.

Shaxsiy maʼlumotlaringizni ushbu xizmatlardan oʻchirish uchun “Yevropa Ittifoqining Maxfiylik”ni tozalash sahifasiga tashrif buyurib, barcha maydonlarni toʻldirishingiz kerak bo’ladi. Bu albatta biroz vaqt talab qilishi mumkin, ammo agar siz tibbiy ma’lumotlar yoki bank rekvizitlari kabi nozik ma’lumotlaringiz tarmoqda saqlanishini aniqlagan bo’lsangiz, bunga mutlaqo arziydi.

4. Ma'lumot to'plash veb-saytlaridan o'zingizni yo'q qiling

Spokeo, Whitepages.com, PeopleFinder kabi ma’lumot brokerlari sizning ma’lumotlaringizni to’playdigan va ularni uchinchi shaxslarga sotadigan ba’zi tanish nomlardir. Shunday qilib, ular sizni reklamalar bilan bombardimon qilishlari va narsalarni sotishlari mumkin. Bir nechta ma’lumot brokerlari onlayn o’tirganligi sababli, siz har bir sayt bilan alohida ishlab o’z raqamli izlaringizni tozalay olmaysiz, shuning uchun bunday saytlardan o’z ismingizni va raqamli izlaringizni o’chirib qo’yishning oson yo’li, DeleteMe yoki Deseat.me kabi xizmatlardan foydalanib ko’rish, bu sizga raqamli izlaringizni tozalashda yordam beradi.

5. O’zingizni pochta ro'yxatidan o'chiring

Tabiiyki siz butun hayotingiz davomida obuna bo’lgan barcha axborot byulletenlarini eslay olmaysiz. Ammo bir vaqtning o’zida barcha obunani bekor qilishning yaxshiroq va oson yo’li bor. Unroll.me kabi vositadan foydalanib ko’ring, bu sizga obuna bo’lgan barcha elektron pochta xabarlaringiz ro’yxatini ko’rishga yordam beradi. Keyin hech qanday muammosiz har bir xizmatga obunani osongina bekor qilishingiz mumkin.

6. Forum yozuvlari, saytlarda qoldirilgan kommentlar va blog xabarlarini oʻchiring.

Agar siz eski forum postini yoki o’tmishda yozgan har qanday blog yoki postni o’chirmoqchi bo’lsangiz, ushbu veb-saytlarning javobgar dasturchisi bilan alohida bog’lanishingiz kerak. Ular bilan bog'lanish uchun siz “Biz haqimizda” yoki “Kontaktlar”, “Biz bilan aloqa” bo’limini tekshirishingiz yoki ulanishni xohlagan domen nomini qidirish uchun www.whois.com kabi uchinchi tomon vositasidan foydalanishingiz mumkin. Ushbu vosita sizning xabarlaringizni olib tashlash uchun saytning javobgar dasturchisi bilan bog’lanish uchun to’g’ri odamni topishga yordam beradi.

7. Ilovalar va dasturlar yordamida kuzatmaslik funksiyasini yoqing

Veb-brauzerlar orqali sizning onlayn faoliyatingizni kuzatishiga to’sqinlik qiladigan ko’plab antivirus himoyalari va maxfiylik dasturlari mavjud. Ushbu xavfsizlik vositalaridan foydalanish hech qanday onlayn xizmat yoki veb-sayt sizning shaxsiy ma’lumotlaringizni yozib olishi yoki saqlay olmasligini ta’minlaydi.

Xulosa

Raqamli izlar sizni kuzatish uchun xakerlar va josuslar uchun eshiklarni ochadi. Yomon odamlar sizning ma’lumotlaringizdan sizning roziligingizsiz foydalanishda va sizning nomingizdan daromad olishda foydalanishi mumkin. Sizning ismingizdan foydalangan holda nashr etilgan har qanday nomaqbul narsa sizning obro’ingizga putur etkazishi mumkin. Shu sababli, raqamli izni o’chirish - har bir kishi o’rganishni xohlaydigan mavzu!