Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti ikkinchi oliy ta’lim

Imlo xato 4 ta

Husnixati : harf so’zlarining yozilishida talab buzilishlari bor xoshiyadan o’tib ketilgan.

Reja asosida yoritilishi mavzu reja asosida yoritilishi:mavzu reja asosida to’liq yoritilgan.Baxo:4

3 Tabiatni kuzatish asosida yoziladigan inshoga tayyorlanish va uni o‘tkazish bosqichlarini tushuntiring .

Insho — ijodiy ish bo'lib, u o'quvchidan faollik, qiziqish, fikr

biidirishni talab qiladi. Material tayyorlash, uni tartibga solish, insho

kompozitsiyasi va rejasi haqida o'ylash, mantiqiy bog'lanishni belgi­

lash, so'z, so'z birikmasini tanlash, gap tuzish va uni o'zaro bog'lash,

imloni tekshirish kabi barcha murakkab ishlar o'quvchidan aqliy ku­

chini to'la ishga solish bilan birga, o'z ma’naviy faoliyatini boshqarish

ko'nikmasini ham talab etadi. Inshoga tayyorgarlikni 0 ‘qituvchi boshqaradi, bunga o'quvchilarnishtirok ettiradi, ularning o ‘ta faolligi va mustaqilligiga erishadi. Tayyorgarlik deganda, birinchidan, o'quvchilarda nimanidir tasvirlashga,hikoya qilishga talab uyg'otadigan vaziyat yaratish; ikkinchidan, inshouchun yetarli bo'lgan zarur material yig'ish; uchinchidan, mavzuga

oid, uni yoritishga mos bo'lgan til vositalarini tanlash tushuniladi.

Inshoga tayyorgarlik inshoni yozishdan bir necha kun ilgari bosh­

lanadi, darsdan tashqari vaqtlarda va boshqa darslar jarayonida ham

olib boriladi.

Og'zaki yoki yozma insho ustida ishlash quyidagi uch bosqichga

bo'linadi:

1) material yig'ish, ya’ni kuzatish, ekskursiya, mehnat jarayoni,

rasmni ko'rib chiqish, kinofilm, spektaklni ko'rish, badiiy va boshqa

adabiyotlarni o'qish;

2 ) mavzuga va uni yoritishga mos material tanlash, uni tartibga

solish, joylashtirish, ya’ni suhbat, muhokama qilish, zarur materialni

ajratish, reja tuzish, lug'at ustida ishlash, imlo va leksik tomondan

tayyorlash va hokazo;

3) inshoni nutqiy shakllantirish, ya’ni insho matnini tuzish, uni

yozish, takomillashtirish, xatolarni to'g'rilash va uni tekshirish.

Tabiatni kuzatish asosida insho yozishdan avval o’quvchilarga inshoni qaysi fasl tabiatini tasvirlashni bildirib o’tishimiz lozim

Inshoni tasvirlash insho ustida ishlashda katta ahamiyatga ega bo'lib,o'quvchilaming ijodiy qobiliyatlarini rivojlantiradi, undan to 'g 'ri foydalanish esa asarda yozuvchi tasvirlagan hayotiy manzaralarni o'quvchilar aniq tasavvur qilishlari uch u n qulay imkoniyat yaratadi. Insho ikki xil tasvirlash mumkin: 1) so ‘z bilan tasvirlash; 2) grafik tasvirlash.

S o ‘z bilan tasvirlash o'ziga xos murakkab ish turi bo'lib, unda

manzarani so 'z yordamida aniq qayta tiklash talab etiladi. So 'z bilan

tasvirlash, shuningdek, grafik tasvirlash uchun ham o'quvchi matnni,

undagi voqea sodir bo'lgan vaziyatni, qatnashuvchilarning tashqi

ko'rinishini, xarakterli xususiyatlarini yaxshi bilishi zarur. So'z bilan

tasvirlashda so'zlarni aniq tanlash talab qilinadi, bu esa o'quvchilar

nutqini rivojlantirishda foydali vositalardan biri hisoblanadi.

Tasvirlashdan o'qituvchi turli maqsadlarda, chunonchi, reja

tuzishga asos sifatida, qayta hikoyalashga tayyorlashda, voqea yuz

bergan sharoitni aniqlashda foydalanadi. Tasvirlashdan mustaqil ish

sifatida ham foydalaniladi: o'qituvchi m atnning m a’lum qismidan

o'quvchilarga juda m a’qul bo'lgan manzarani so 'z bilan yoki grafik

tasvirlashni, unga m uallif so'zini tanlashni hamda turli tabiat man-

zaralarini, qatnashuvchi kishilarning tashqi ko'rinishini, voqea sodir

bo'lgan joylarni tasvirlashni topshiriq qilib berishi mumkin..

Grafik tasvirlash k o 'proq uyda bajariladi. Buning uch u n o 'q u v ­

chilar tasvirlanadigan matn qismini ajratadilar, uni diqqat bilan o'qib

chiqadilar, m azm unini o'zlashtiradilar va unga mos rasm chizadilar.

Bunda o'quvchilar bilan qanday ranglardan foydalanish, ranglar ifoda-

laydigan m a’nolar bo'yicha suhbat o'tkaziladi. Rasm lar ko'rgazmasi

tashkil etiladi. H ar bir rasm muallifi o'zi chizgan rang tasvirini izohlab

beradi. Kompyuterlashtirilgan sinflarda grafik tasvirlash sinfda ham

bajartirilishi mumkin. Bunda o'quvchilam ing ijodiy yondashuvlariga

imkon beriladi.

Og'zaki va yozma insho ustida ishlashda mavzu berib, uni yoritishni talab qilishdan tashqari, avv a l material to'plash va shu yig'ilganmateriallar asosida mavzuni shakllantirishni tavsiya qilish ham m um ­kin. Masalan, kech kuzda tabiatni kuzatish va material yig'ish tavsiyaqilinadi, kuzatishlar „Kech kuzda" mavzusida insho yozish bilanyakunlanadi. Bunda o'quvchilar mavzuni to'liq yoritadilar.O’quvchilarga tabiat faslini tasvirlab bo’lgach reja tuzish o’rgatiladi.

Insho rejasini tuzish. Reja har qanday og'zaki yoki yozm a hikoya

qilishning zaruriy pog'onasi, uning ,,loyihasi“ dir. Kishi o'z nutqi

haqida o'ylab, asosiy gaplarini belgilab oladi. Insho uchun reja tuzish

shuning uchun ham zarur. 1 -sinfda reja rolini o'qituvchi savollari,

ya’ni so'roq gapiar tarzidagi reja bajaradi; 2 -sinfda reja o'qituvchi rah­

barligida jamoaviy tarzda tuziladi; 3—4-sinflarda esa mustaqil tuziladi.

Boshlang'ich sinflarda 3—5 talik oddiy reja tavsiya qilinadi.

Bolalar avv a l o'qigan hikoyalariga reja tuzadilar va uni reja asosida

qayta hikoya qiladilar, keyin bayon rejasini tuzadilar, so'ng bir mavzuga oid bir necha rasm (rasmlar seriyasi) asosidagi insho rejasini,

y a ’ni rasmli reja tuzadilar, inshoga sarlavha topadilar. Shundan so'ng

tasvirlangan voqea-harakatlar aniq ajratilgan, reja tuzishga qulay b o 'l­

gan rasm yoki kuzatishlar asosida yoziladigan insho rejasini tuzishga

o'tiladi.

Reja tuzishga o'rgatishda oldin nima haqida to'xtalish, keyin uni

qanday davom ettirish, undan so'ng nima haqda aytish, nihoyat,

hikoyani qanday tugatish kerakligini o'quvchilarga tushuntirish foydali

usul hisoblanadi. Reja a vva l so'roq gap tarzida, keyin darak gap, oxiri

nominativ gap tarzida tuziladi.

Reja ko‘pincha insho yozishdan oldin unga tayyorlanish jarayonida

(rasm asosida yoziladigan insho rejasi kabi) tuziladi. Ba’zan rejani

ekskursiya, kuzatishdan oldin, unga tayyorgarlik jarayonida tuzish

maqsadga muvofiq. Ekskursiya, kuzatish, ijtimoiy foydali mehnat rejasi

shu ishlar bajarilishidan oldin yoki ular yuzasidan material to'plash,

insho uchun material tanlash va uni tartibga solish jarayonida tuziladi.

Bunday reja insho yozishdan oldin ko‘rib chiqilib, unga ayrim aniqliklar kiritilad Reja ustida ishlash o'quvchilar nutqi va tafakkurini o'stiradi. U lar m atnni m azmunan tugallangan qismlarga bo'lishga va har bir qismning asosini topishga, ularga qisqa va aniq sarlavha topishga, uni reja qismi sifatida shakllantirishga o'rganadilar Reja matn m azm unini ongli va chuqur tus- hunishda, asosiy fikrni ajratishda, voqealarning izchilligini belgilashda, matn qismlarining o 'zaro bog'lanishini tushunishda o'quvchilarga yordam beradi.

Reja tuzishga tayyorgarlik ishlari savod o'rgatish davridayoq bosh­lanadi. Tayyorgarlik mashqining eng oddiy turi berilgan sarlavhalardan kichik matn mazmuniga mosini topib qo'yish hisoblanadi. Bunday mashqqa o'rgatishda o'qituvchi sarlavha asosiy fikrni ifodalashini ta ’kidlaydi, bolalar topgan sarlavhani tahlil qilib, u yoki bu sarlavha nima uchun mos yoki mos emasligini tushuntiradi.

Reja tuzish „oddiydan murakkabga" tamoyili asosida asta-sekin

murakkablashtirilib, muayyan izchillikda o'tkazib boriladi. O'quvchilar

1 -sinfda o'qilgan kichik matnga o'qituvchi rahbarligida so 'ro q gap tarzida

sarlavha tanlashlari, 2-sinfda kichik maqolaning rejasini o'qituvchi

rahbarligida so ‘roq yoki darak gap tarzida tuzishlari, 3-sinfda o'qilgan

m atn rejasini jam oa bo'lib tuzishlari, 4-sinfda mustaqil reja tuza olish­

lari kerak. Og'zaki yoki yozma inshoning turi va vazifasiga qarab unga tay­

yorgarlik ko‘riladi.

Inshoga tayyorgarlikni 0 ‘qituvchi boshqaradi, bunga o'quvchilarni

ishtirok ettiradi, ularning o ‘ta faolligi va mustaqilligiga erishadi. Tay­

yorgarlik deganda, birinchidan, o'quvchilarda nimanidir tasvirlashga,

hikoya qilishga talab uyg'otadigan vaziyat yaratish; ikkinchidan, insho

uchun yetarli bo'lgan zarur material yig'ish; uchinchidan, mavzuga

oid, uni yoritishga mos bo'lgan til vositalarini tanlash tushuniladi.

Inshoga tayyorgarlik inshoni yozishdan bir necha kun ilgari bosh­

lanadi, darsdan tashqari vaqtlarda va boshqa darslar jarayonida ham

olib boriladi.

Og'zaki yoki yozma insho ustida ishlash quyidagi uch bosqichga

bo'linadi:

1) material yig'ish, ya’ni kuzatish, ekskursiya, mehnat jarayoni,

rasmni ko'rib chiqish, kinofilm, spektaklni ko'rish, badiiy va boshqa

adabiyotlarni o'qish;

2 ) mavzuga va uni yoritishga mos material tanlash, uni tartibga

solish, joylashtirish, ya’ni suhbat, muhokama qilish, zarur materialni

ajratish, reja tuzish, lug'at ustida ishlash, imlo va leksik tomondan

tayyorlash va hokazo;

3) inshoni nutqiy shakllantirish, ya’ni insho matnini tuzish, uni

yozish, takomillashtirish, xatolarni to'g'rilash va uni tekshirish.

Birinchi va ikkinchi bosqichdagi ishlar, odatda, darsdan tashqari

vaqtda bajariladi. Masalan, ekskursiya asosidagi insho uchun material

yig'ish uni yozishdan ancha ilgari boshlanadi; tabiat hodisalarini ku­

zatish bir hafta, hatto undan ko'proq davom etadi; rasmlar esa insho

yozishdan oldin ko'riladi.

Shunday qilib, insho yozish yoki og'zaki hikoya qilish darsi ilgari

bajarilgan ishlaming yakunidir. Insho darsining umumlashtiruvchilik

roli bog'lanishli nutq sohasidagi ko‘nikmalami egallash m e’yoriga

qarab ortib boradi.

Insho darsining qurilishi tayyorlov bosqichining xarakteriga bog‘liq.

Tayyorlov bosqichida qancha ko‘p ishlansa, insho darsida matn ustida

shuncha chuqur ishlash imkoniyati yaratiladi. Insho yozishdan oldin

yoki og'zaki hikoyalashda yig'ilgan materiallarni o'quvchilar yodiga

tushirish, ularda qiziqish uyg‘otish, yozishga yoki hikoya qilishga

xohish uyg‘otish zarur.

Insho yozish uchun 2-sinfda odatda bir dars, zarur b o‘lib qolsa,

ikkinchi darsdan 15—20 daqiqa, 3—4-sinflarda bir yoki bir yarim dars,

ayrim vaqtlarda ikki darsgacha ajratiladi. Bulardan tashqari, insho

tahlili va xatolar ustida ishlash uchun 20—25 daqiqa vaqt ajratiladi.

Bunda eng yaxshi yozilgan insholar tahlil qilinadi, imloviy, punktua­

tsion, nutqiy, mantiqiy xatolar va mazmundagi yetishmovchiliklar

ustida ishlanadi.

Insho yozish darsida quyidagi bosqichlarga rioya qilinadi:

1 . Mavzuni, inshoning vazifasini e ’lon qilish (yoki yodga tushirish),

uni o'quvchilar bilan muhokama qilish.

2. Kuzatish davrida to'plangan materialni tartibga solish yoki

material yig'ish (masalan, rasmga qarab insho yozish uchun rasmni

ko'rish) maqsadida suhbat o'tkazish.

3. Reja tuzish yoki avv a l tuzilgan rejaga aniqlik kiritish.

4. Matnni nutqiy tayyorlash, ya’ni zarur so'zlarni yozish, so'z bi­

rikmasi, gap yoki bog'lanishli matnning ayrim qismini tuzish, imlosi

qiyin so'zlam ing yozilishini tushuntirish va boshqalar.

5. Darsning asosiy qismi bo'lgan inshoni yozish. Bu jarayonda

o'quvchilar inshoni yozayotganlarida, o'qituvchi ular ishini kuzatadi, ayrim o'quvchilarga (boshqalarga xalaqit bermay, ular e ’tiborini

chalg'itmay) individual yordam beradi.

6 . O'quvchilar yozgan insholarini tekshiradilar, kamchiliklarini

to'ldirib, xatolarini to'g'rilaydilar. Boshlang'ich sinflarda bolalar

inshoni oqqa ko'chirmaydilar, kerakli tuzatishlarni ehtiyotlik bilan

kiritadilar, bunday tuzatishlar uchun insho bahosi pasaytirilmaydi,

aksincha, matnni yaxshi to'g'rilagan o'quvchi rag'batlantiriladi.

7. O'quvchilar inshoni o'qituvchiga tekshirish uchun topshiradilar,

o'qituvchi ikki kun ichida tekshiradi.

Keyingi ona tili darsining ikkinchi qismidan 15—25 daqiqa vaqt

ajratib, tekshirilgan insholar yuzasidan yakuniy mashg'ulot o'tkaziladi

(insho tahlil qilinib, xatolar ustida ishlanadi).

0 ‘qituvchi har bir insho turi uchun o'quv vazifasini belgilab oladi.

Masalan, rasmlar seriyasi asosida birinchi marta yozdiriladigan insho

uchun quyidagi vazifalar belgilab olinadi:

1. O'quvchilarni inshoning yangi turi bo'lgan rasmlar seriyasi

asosidagi insho bilan tanishtirish.

2. Rasmli reja asosida matn rejasini tuzish.

3. Reja qismlariga mos ravishda matnni xatboshilarga b o‘lish va

har birini xatboshidan yozish.

4. Insho matnini mustaqil tekshirish va takomillashtirish.O'quvchilaming mustaqillik darajasi o'sib borgani sayin, inshoga

talab ham orta boradi.