Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti hayot faoliyati xavfsizl

1-mavzu: Hayot faoliyati xavfsizligi to’g’risidagi asosiy tushunchalar.
0 ’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida hayot faoliyati xavfsizligini
ta'minlashga doir masalalar
Insonning hayotiy faoliyati tashqi muhit bilan chambarchas boliq. Inson hayotiy 
faoliyati davomida tashqi muhit bilan doim o’zaro tasirda bo’ladi. “Inson-tashqi 
muhit” tizimini hosil qilgan holda bladi.
Hayotiy faoliyat-bu insonning kundalik faoliyati va hordiq chiqarishi, kun 
kechirishi.
Tashqi muhit- 
insonni o ’rab 
turgan muhit 
blib, bunda 
unga 
bir 
necha 
omillar
(fizikaviy, 
ximiyaviy, biologik, ijtimoiy, ekologik) 
yiindisi 
uning sog’lig’iga,
zuiTiyotiga bilvosita yoki bevosita ta’sir qiladi.
Tashqi muhit va inson o’rtasidagi o’zaro ta’sirlar kamida 2 ta asosiy vazifani 
yechishga xizmat qiladi:
- havo, suv, oziq moddalarga blgan ehtiyojni qondirish;
- tashqi muhitning salbiy ta’siridan himoyalanish vositalarini yaratish va undan 
samarali foydalanish.
“ Inson-tashqi muhit” tizimida moddalar, energiya va axborotning to’xtovsiz 
o’zaro almashinuvi sodir bo’ladi. Bunday tizimning sishi va rivojlanishi yuqorida 
krsatilgan 3 ta omilning inson va tashqi muhitga qanday ta’sir etishiga bog’liq.
Inson va uning hayotiy faoliyati uchun qulay sharoitlar yaratishda awalambor, 
mikroklimot ko’rsatkichlami optimallashtirish, ishlash va dam olish joylarini 
ratsional tashkil qilish va h.k larga etibor berish kerak.
“Inson-tashqi muhit” tizimiga krsatiladigan salbiy ta’sirlarga xavf-xatar deyiladi. 
Xavf-xatar—tirik va tirik bo’lmagan mavjudodning salbiy hususiyati bo’lib, bunda 
ular insonga, tabiyatga, moddiy boyliklarga zarar yetkazadi. Xavf-xatar tanlab ta’sir 
qilmaydi. U tirik va tirik blmagan mavjudotga birdek ta’sir ko’rsatadi. Xavf-xatami 
tahlil qilganda, hamma narsa o ’zaro ta’sirda bo’ladi degan hulosa chiqadi. Xavf-xatar 
hayotiy faoliyat xavfsizligining markaziy tushunchasi hisoblanadi. Uning kelib 
chiqishiga ko’ra:
- tabiiy;
- texnogen;
- antropogeti 
turlari farq qilinadi.
Tabiiy xavf-xatarlarga tabiiy ofatlar, iqlim, joy rePyefining zgarishlari va h.k lar 
kiradi. Yer qimirlashi, vulqon otilishi, to’fon, bo’ron, o’pirilish, sel va boshqa 
hodisalar insonlaming shikastlanishiga va limiga sabab bladi.
Texnik vositalar oqibatida kelib chiqadigan xavf-xatarlar texnogen, inson, uning 
ehtiyotsizligi va xatolari tufayli kelib chiqadigan xavf-xatarlar antropogen xavf- 
xatarlar deyiladi.
Insonning yaratuvchanlik faoliyati o’sib borgarii sari texnogen va antropogen xavf- 
xatarlar soni ham ortib boradi. Zararli omil insonga ta ’sir qilib uning kasallanishiga 
va o’zini yomon his qilishiga olib keladi. Shikastlovchi omil- insonni shikast olishiga 
va limiga sabab bo’ladi. Hozirgi vaqtda, texnogen va antropogen omillaming salbiy 
ta’siri ko’payib bormoqda va ulaming 100 dan ortiq turlari bor. Eng ko’p
5

---

uchraydigan zararh omillardan, havoning chang, gaz bilan iflosianishi, shovqin, 
vibratsiya, elektromagnit maydon, ionlantiruvchi nurlar, atmosfera havosining 
harorati, namligi, bosimi, harakatining zgarishlari, yorug’likning noto’g ’ri va kam 
berilishi, og’ir jismoniy mehnat, toksik moddalar ta’siri, olov, zarb tlqini, issiq va 
sovuq yuzalar, eleklr toki, transport vositalari va mashina qismlaming tovushi, zaharli 
moddalar, uchi o’tkir va og’ir narsalaming qulashi, lazer nurlari va h.k lar 
hisoblanaqi.
Hayot faoliyati xavfsizligi- insonning texnosfera bilan qulay va xavfsiz blgan 
zaro ta’sirini o’rganadigan fan. Uning vazifalariga quyidagilar kiradi:
* texnosfeia xavfini aniqlash;
* xavflardan himoyalovchi vositalami ishlab chiqish va ulardan foydalanish;
* himoya vositalarini qoMlashni nazorat qilish va uning monitoringi;
« ishchilar va aholini xavflardan himoyalanishga rgatish;
» xavflaming oqibatlarini bartaraf etish choralarini ishlab chiqish.
Hayot faoliyati xavfsizligi fanining maqsadi-insonning 
texnosfera bilan zaro ta’siri davomida hayoti va sog’lig’ini 
asrash, uni texnogen, antropogen va tabiiy tusdagi xavflardan 
himoya qilish va hayotiy faoliyati uchun qulay sharoitlar 
yaratishni 'rganish.
Hayot 
faoliyati 
xavfsizligi 
fanini 
ta’minlashda 
texnologik jarayorilar va texnik tizimlami oqilona ishlatish 
bilan hir qatorda ishchilar quyidagi vazifalami bajarishi 
kerak:
- xavfsizlik qoidalariga amal qilish;
-yo’riqnomalami 
tashkil 
qilish, 
xavfsizlik 
usullariga 
rgatish;
-ish joylarida optimal sharoitlar yaratish;
-ishlab ehiqarish jarayonida kelib chiqadigan shikastlovchi va xavfli omillami 
aniqlasli;
-inson va atrof -muhitni muhofaza qilish vositalari bilan ta’minlash va ulardan to’g ’ri 
foydalanish;
-inson faoliyati davomida kelib chiqadigan shikastlovchi va xavfli omillar darajasini 
nazorat qilish;
-halokatiar ro'y berganda odamlami qutqarishni, olov, elektr toki, ximiyaviy 
moddalar va boshqa xavfli ta’surotlardan himoya qilishni tashkil qilish.
Hayot faoliyati xavfsizligi asoslarini o’rganish va kasbiy tayyorgarlikka tayyorlash 
hozirgi kunda 4 ta bosqichda amalga oshirilmoqda.
1. umumiy o’rta ta’lim darajasida (rta maktablarda hayot faoliyati xavfsizligi 
fanini qitish)
2. rta maxsus bilim yurtlari darajasida (kasb- hunar kollejlari va litsey)
3. oily ta’lim quv yurtlari darajasida (oily ta’lim muassasalari)
4. qayta tayyorlash va malaka oshirish o’quv yurtlari darajasida (h.f.x. byicha 
maxsus kurslar tashkil etilishi)
6

---

.Na