Nizomiy nomidagi tdpu tabiiy fanlar fakulteti

Oltingugurt  vodorodli birikmalari. Н₂S  va H₂S₂ erkin holda juda beqaror, tuzlari  ma’lum   MeS  va MeS₂.

H₂S-rangsiz, zaharli gaz, hidi yoqimsiz, palag’da tuxum hidi keladi.Qaynash harorati-60,3^оC, suyuql. harorati -85,5^оS. Yuqori haroratda parchalanadi:

 Н₂S = H₂ + S

Suvda yaxshi eriydi. 3 hajm suvda 1 hajm vodorod sulfid eriydi. Kuchsiz ikki  asosli kislota (K₁=6_*10^-8; K₂=10^-14).

Н₂S  H⁺ + HS^-

HS^-  H⁺ + S^2-

Sulfid kislotaning tuzlari sulfidlar deyiladi.Tarkibida Na⁺,K⁺,NH₄⁺ ionlari tutgan sulfidlar suvda eriydi. Og’ir metallarning sulfidlari suvda erimaydi.

Sulfid kislotaning tuzlari-sulfidlar suvda erimaydi. Ishqoriy metallar  tuzlari va ammoniy sulfid eriydi. Sulfidlarning xarakterli xossalaridan biri ularning rangli bo’lishidir. Ishqoriy va ishqoriy-yer metallari tuzlari rangsiz, og’ir metall tuzlari har xil rangga bo’yalgan. FeS, CoS, NiS, Ag₂S, PbS, Bi₂S₃ tuzlari qo’ng’ir-qora rangli, ZnS va СаS oq rangli, СdS, SnS, Аs₂S₃ sariq rangli, MnS teri rangli, Sb₂S₃ jigar rangli bo’ladi.

Bundan analitik kimyoda qo’llaniladi, ya’ni kationlar shu asosda bir-biridan ajratiladi. Issiqqa nisbatan sulfidlar beqaror, qizdirilganda ular erkin oltingugurt hosil qilib parchalanadi. CuS(qora rangli) suvda ham syultirilgan kislotalarda ham erimaydi. FeS(qora rangli) suvda erimaydi, lekin kislotalarda eriydi. HgS(qora) –konsentrlangan nitrat kislotada ham erimaydi. Ko’p sulfidlar konsentrlangan xlorid kislotada eriydi. РbS, ZnS, CuS bo’lsa nitrat kislotada  eriydi. НgS zar suvida erishi aniqlangan. Sulfidlar orasida o’zgaruvchan tarkibli birikmalar ham uchraydi. Masalan, FeS_1,01 dan boshlab FeS_1,14 gacha.

Na₂S,CaS va BaS  teridan tuklarni yo’qotish uchun ishlatiladi.ZnS – lyuminofor bo’yoqlar olishda ishlatiladi.

Sulfidlar oson gidrolizga uchraydi.Bunda nordon tuzlar hosil bo’ladi:

NaOH + H₂S = NaHS + HOH

NaHS + NaOH = Na₂S + HOH

Alyuminiy va xrom(III) sulfidlari suvda oson qaytmas gidrolizga uchraydi:

Аl₂S₃ + 6HOH = 2Al(OH)₃ + 3H₂S

Cr₂S₃ + 6HOH = 2Cr(ОН)₃ + 3Н₂S

Hamma sulfidlar , shuningdek  H₂S-kuchli qaytaruvchi:

H₂S + Сl₂ = 2HCl + S               2H₂S + O₂ = 2H₂O + 2S

2KMnO₄ + 5H₂S + 3H₂SO₄ = 2MnSO₄ + 5S + K₂SO₄ + 8H₂O

Quruq H₂S yonganda oltingugurt (IV) va suv  hosil bo’ladi:

2H₂S + 3O₂ = 2H₂O + 2SО₂

4NiS + 7O₂ = 2Ni₂O₃ + 4SO₂

Juda kuchli oksidlovchilar ishtirokida sulfidlar sulfatlargacha oksidlanadi:

NiS + 2O₂ = NiSO₄

3CuS + 14HNO₃ = 3Cu(NO₃)₂ + 3H₂SO₄ + 8NO + 4H₂O

CuS + 4H₂O - 8e  Cu²⁺ + SO₄^{2 -}+ 8H⁺

NO₃^- + 4H⁺ + 3e^- NO + 2H₂O

Kislotali muhitda KMnO₄, K₂Cr₂O₇, HNO₃ sulfidlarni S^2- yoki SO₄^2- gacha oksidlaydi:

2KMnO₄ + 5Na₂S + 8H₂SO₄ = 2MnSO₄ + 5S + K₂SO₄ + 5Na₂SO₄ + 5H2O

3PbS + 8HNO₃ = 3PbSO₄ + 4H₂O + 8NO

CoS + H₂O₂ + 2CH₃COOH = Co(CH₃COO)₂ + S + 2H2O

Tuzlarga H₂S yoki uning tuzlarini ta’sir ettirish orqali sulfidlar olinadi:

CuSO₄ + H₂S = CuS + H₂SO₄

FeCl₂+(NH₄)₂S = FeS+ 2NH₄Cl

Na₂SO₄ + 4C = Na₂S + 4CO

Persulfidlar. Bular H₂S₂ kislotaning  tuzlari, umumiy formulasi (Н₂S)_n, bu yerda n=2,3,4,…9.  Me₂S_n. n=2 dan 23 gacha bo’lishi mumkin.

Ishqoriy va ishqoriy yer metallarining persulfidlari, ammoniyli tuzlari, piritlar katta ahamiyatga ega. Persulfidlar –  ham oksidlovchilar  va ham qaytaruvchilardir..

(NH₄)₂S₂  III valentli surma va mishyakni Y valentli birikmalargacha  oksidlaydi va ularning  tuzlarini  hosil qiladi:

SnS + (NH₄)₂S₂ = (NH₄)₂ SnS₃

Persulfidlar  disproportsiyalanish reaksiyasiga kirishadi:

FеS₂ = FeS + S

Ular ishqorlar ta’sirida ham oksidlovchi va ham qaytaruvchi bo’la oladi:

   3Na₂S₂ + 6NaOH = Na₂SO₃ + 5Na₂S + 3H₂O

Ishqoriy metallarning persulfidlari sulfidlarni, gidroksidlarni va karbonatlarini qizdirib olinadi:

Na₂S + S = Na₂S₂

  (NH₄)₂S + nS = (NH₄)₂ S_n

Pirosulfit kislotasining tuzlari. Agar sulfit kislotasidan suv tortib olinsa pirosulfitlat hosil bo’ladi:

2H₂SO₃=H₂S₂O₅+H₂O

H₂S₂O₅ tarkibli kislota erkin holda mavjud emas, lekin uning tuzlari bor.

Pirosulfatrlar gidrosulfitlardan   suvni tortib olish orqali olinadi:

 

K – O – S – O – H + H – O – S – O – K ↔ K – O – S – O – S – O – K

             ║                               ║                                  ║           ║

             O                               O                                  O           O

                                                                                        K₂S₂O₅  

K₂S₂O₅ + H₂SO₄ = H₂S₂O₅ + K₂SO₄

    Tion kislotalar- H₂S₂O₄. Sulfanil va sulfit kislotalarining o’zaro ta’siridan tion kislotalari, masalan, dition kislotasi hosil bo’ladi:

 H – O – S – O – H+H – O – S – O – H↔H – O – S – O – S – O – H+H₂O

                                              ║                                             ║

                                              O                                             O

Dition (H₂S₂O₄) kislota ham erkin holda olinmagan, lekin tuzlar holiday uchraydi: Na₂S₂O₄-natriy ditionat.

Oltingugurtning galogenli birikmalari. Oltingugurt dixlorid - S₂Cl₂  qizil rangli suyuqlik (suyuql. harorati -80^oC, qayn. harorati +59 ^oC).Qovoq rangli yoqimsiz hidga ega. S₂Cl₂ o’zida oltingugurtni eritadi va u kauchukni vulkanlashda ishlatiladi. Oltingugurt ustidan quruq xlor o’tkazish orqali olinadi:

2S+Cl₂= S₂Cl₂

      Bundan tashqari oltingugurt tetraxlorid ham bor(SCl₄).  Suyuq modda, uning suyuql. harorati -30 ^oC gat eng.

     Oltingugurtning ftorli birikmalaridan S₂F₂ rangsiz gaz modda. -35 ^oC da suyuqlikka aylanadi. Oltingugurt tetra ftorid - SF₄ rangsiz gaz bo’lib, -40 C da suyuqlikka o’tadi. SCl₂ ga natriy ftoridi ta’siridan olinadi:

                               3SCl₂+4NaF= SF₄+S₂Cl₂+4NaCl

     Oltingugurtning brom bilan faqat birgina birikmasi oltingugurt monobromidi (S₂Br₂) mavjud.  S₂Br₂ qo’ng’ir rangli suyuqlik -46 ^oC da qotadi. 

II.2 SO va SO2 ning xossalari, tabiatda tarqalishi va olinishi.

Oltingugurt (II) oksidi

1928 yil Gall SO oksidini tionil xlorid bug’ini Mg yoki Аg ustidan o’tkazib 80% unum bilan ajratib olgan.

2Ag + SOCl₂ = 2AgCl + SO

SO – rangsiz gaz. Т_qayn = - 120^оS.

SO + 2KOH = K₂SO₂ + Н₂О

  sulfanil kislota  deyiladi  va u kuchli qaytaruvchi.

Oltingugurtning galogenli birikmalari beqaror birikmalardir.

2SCl₂  S₂Cl₂ + Cl₂

SCl₂ – to’q qizil rangli suyuqlik.

Oltingugurt (II) oksidi ikkilik noorganik birikma hisoblanadi. Oddiy sharoitlarda u beqaror. U past bosimda yoki yuqori haroratda mavjud bo'lishi mumkin.

Olinishi. Olinishining asosiy usuli oltingugurtni kislorod yordamida kuyishdir:

2S + O2 = 2SO

Bundan tashqari SO ni temperatura yordamida qizdirib SO2 ya’ni oltingugurt (IV) oksidini olish mumkun:

2SO SO2 + S

Oltingugurt (IV) oksidi

Oltingugurt (IV) oksidi sanoatda keng qo'llaniladi. U sulfat kislota, selluloza sanoatida, sun’iy shoyi ishlab chiqarishda, oqartiruvchi va konservalovchi vosita sifatida, sovutgich qurilmalarida, neft sanoatida ekstraksiyalovchi modda  sifatida ishlatiladi. Oltingugurt dioksid kuchli qo'zg'atuvchi gaz bo'lib, hattoki katta miqdorda suyultirilganda ham hidi va ta’mini sezish mumkin, shu bilan birga qo’zg'atuvchi ta’siri yuqori konsentratsiyalarda alohida, o 'ziga xos xususiyatlarini namoyon etadi. Oltingugurt dioksidining nafas olish organlariga ta’siri suv bug'lari (tuman) va tutun ishtirokida kuchayadi. Chunki gaz holatidagi oltingugurt (IV) oksidi og'iz va burun bo'shlig'ida erib, ichki nafas olish organlariga aerosol shaklida ta’sir etadi. U yerda sulfat kislotaga aylanadi. Ma’lumki atmosferani oltingugurt (IV) oksidi bilan ifloslanishi, ayniqsa davomli tuman bo'lib turganda, yuqori nafas yo'llarida kasalliklarni kelib chiqishiga sababchi bo'ladi, hattoki o'lim holatlarini sezilarli ortishiga olib kelishi mumkin. Birgina London misoli shuni ko'rsatadiki, uylarni isitish tizimini ishini yaxshilanishi hisobiga tutun chiqindilarining kamayishi, yuqori nafas yo'llari kasalliklarini sezilarli kamayishiga olib keldi. Oltingugurt (IV) oksidi inson organizmidan tashqari o'simliklarga ta’sir qiladi. Uning, oltingugurt (IV) oksidining uncha katta bo'lmagan konsentratsiyasi bir necha soat ichida o‘simlik barglariga ziyon keltirishi mumkin. Oltingugurt (IV) oksidi archasimon (ignali) daraxtlardan tashqari, dukkakli, donli mahsulotlar, shu jumladan, arpaga ham salbiy ta’sir qiladi. Atmosferada oltingugurt dioksidini mavjudligi temirning korroziyalanishini tezlashtiradi, undan ohak va beton kabi kislota ta’siriga sezgir qurilish materiallari tezishdan hiqadi. Shu bilan bir qatordat tutun gazlarida oltingugurtning mavjudligi madaniy o‘simliklarga katta foyda keltiradi, degan fukr ham mavjud.

Oltingugurt  o‘simliklar uchun ularning tarkibig kiruvchi bebaho element

hisoblanadi. Bunga ba’zi bir, aminokislotalar, xantalli yog‘lar, tiamin va boshqa hayot uchun zarur moddalar misol bo‘ladi. Har galgi hosilni yig'ib olingandan keyin har bir gektar tuproq  60 - 100 kg S03 dan mahrum bo‘ladi, yanada katta yo'qotish tuproqni yuvilib ketilishi natijasida sodir bo‘ladi. Darhaqiqat, qo‘llanilayotgan superfosfat, sulfat ham money va azot saqlovchi kaliyli tuzlar bunday yo’qotishlarni to ‘liq bo‘lmasa-da, to‘ldirishi mumkin. Tajriba natijalari shuni, isbot qiladiki, o‘simliklar tanasiga havodan yutib olingan oltingugurt (IV) oksidi singib va oltingugurt saqlovchi aminokislatalar yoki xantalli moylar singari ularning doimiy tarkibiy qismiga aylanib ketadi.

SO₂ – rangsiz, o’ziga xos  o’tkir hidga ega bo’lgan gaz modda. U  –10^оC da kondensatsiyalanadi, bunda rangsiz suyuqlik hosil bo’ladi.

SO₂ – ham oksidlovchi, ham qaytaruvchi:

qaytaruvchi 

oksidlovchi 

disproportsiyalanish 

Olinishi. Oltingugurtni kislorodda yonishida va sulfitlarga kuchli kislotalar ta’siridan hosil bo’ladi:

Texnikada havo ishtirokida oltingugurtli rudalarni yoqib olinadi:

FеS₂,  ZnS,  PbS,  Cu₂S

FeS₂ + 11O₂ = 2Fe₂O₃ + 8SO₂

SO₂ – organik bo’yoqlarni rangsizlantirish uchun ishlatiladi. Medisinada dezinfektsiyalovchi modda sifatida, sulfat kislota olish uchun ishlatiladi.

Н₂SO₃ – erkin holda mavjud emas, suyultirilgan eritmalarda mavjud.

Н₂SO₃  H₂O + SO₂

 

H₂SO₃  H⁺ + HSO₃ ^-        NaHSO₃  -gidrosulfitlar

HSO₃^-   H⁺ + SO₃ ^2-      Na₂SO₃  sulfatlar

H₂SO₃ va uning tuzlari ham oksidlovchilik, ham qaytaruvchilik xossasiga ega.

H₂SO₃ + J₂ + H₂O = H₂SO₄ + 2HJ

3H₂SO₃ + H₂Cr₂O₇ = 4H₂O + Cr₂(SO₄)₃

4FeCl₂ + H₂SO₃ + 4HCl = FeCl₃ + 3H₂O + S

2Zn + H₂SO₃ + 4HCl = 2ZnCl₂ + 3H₂O + S

2H₂S + H₂SO₃ + 4HCl = 3S + 3H₂O

Ishqoriy metallar sulfitlaridan boshqa sulfitlar suvda erimaydi. Sulfitlar gidrolizga uchraydi:

Na₂SO₃ + HOH ↔ NaHSO₃ + NaOH

Sulfitlarga kuchli kislotalar ta’sirida SO₂ hosil bo’ladi:

Na₂SO₃ + H₂SO₄ ↔ Na₂SO₄ + H₂O + SO₂­

Kislotalar ta’siridan nordon tuzlar olinadi:

CaSO₃ + H₂SO₃ ↔ Ca(HSO₃)₂

Sulfitlar juda oson kompleks birikmalar  hosil qiladi: [Me(SO₃)₂]; Na₆[Me(SO₃)₄]; Na₃[Me(SO₃)₄]; Na₃[Me(SO₃)₂]; Na₅[Me(SO₃)₄].

Sulfitlar ishqorlarga  SO₂ ta’sir ettirish orqali:

NaOH + SO₂ =  NaHSO₃

NaHSO₃ + NaOH = Na₂SO₃ + H₂O

Ular karbonatlarga SO₂ gazini ta’sir ettirish orqali ham olinishi mumkin:

Na₂CO₃ + SO₂ = Na₂SO₃ + CO₂­

Almashinish reaksiyasi orqali:

Na₂SO₃ + CdCl₂ = 2NaCl + CdSO₃