Низомий номидаги тошкент давлат педагогика

Тайёрлов гуруҳ 
Геометрик шакллар. Болаларни доира, квадратни икки тенг қисмга 
бўлишга, олинган қисмларни «ярим», «иккидан бир қисм» деб аташга ўргатиш. 
Аниқ материал ёрдамида бутун қисмдан катта, қисм эса бутундан кичкина 
эканлигини белгилаш. 
Кўпбурчаклар ҳақида тасаввур бериш: учбурчак, тўртбурчак-бу кўпбурчак. 
Болаларни кўпбурчак элементлари (томонлари, бурчаклари, бурчак учлари) 
билан таништириш.
Таёқчалар 
ёрдамида 
турли 
шаклларни ясаш. 
Болаларга доирани, квадратни 4 
га бўлишни ўргатиш. Аниқ материал 
асосида бутун қисмдан катта, қисм эса 
бутундан 
кичкина 
эканлигини 
белгилаш. 
Болаларни 
2 
та, 
4 
та 
учбурчаклардан битта кўпбурчаклар 
тузишга, кичик тўртбурчакдан битта 
катта тўртбурчак тузишга ўргатиш.
Бешбурчак ва олтибурчак билан 
таништириш. 
Етишмаган шакл, жисмни (шар, 
куб, цилиндр) топишга доир мантиқий 
масалаларни ечишни ўргатиш. 
Геометрик шакллар кўринишини 
ўзгартиришга 
ўргатиш: 
кичик 
учбурчаклардан тўртбурчак шаклини 
ясаш ва бошқалар. 
Таёқчалардан 
ҳосил 
бўлган 
геометрик шакллардан бир неча 
таёқчани 
олиш 
усули 
билан 
кўринишини ўзгартириш. 

---

74 
Махсус шакллар тўпламидан фойдаланиб, намунадаги нарсаларни ҳосил 
қилиш. 
5.2.Кичик гуруҳда болаларни геометрик шакллар билан таништириш 
Уч ёшли кичкинтойлар думалоқ буюмларни ва бурчаклари бор буюмларни 
фарқ қилишга, яъни буюмларнинг шаклларини элементар таҳлил қилишга 
ўргатилади. 
Қараш учун геометрик шаклга эга бўлган, деталлари йўқ оддий 
шаклдаги буюмлар танланадп. Бунинг учун дастлаб, ҳар хил рангдаги, аммо 
бир хил шаклдаги, бир хил буюмлардан, масалан: учбурчак, квад-драт, тўғри 
тўртбурчак шаклидаги байроқчалардан фойдаланиш мақсадга мувофиқ, бу 
кичкинтойларга шакл аломатини ажратишга ёрдам беради. Шундан кейин 
ҳар хил рангли бир хил буюмларни содда шаклдаги исталган буюмлар (копток, 
ип копток ғилдираклар)ни бериш мумкин. 
Тарбиячи болаларга буюмларнинг шаклларини пайқаш — ҳаракат йўли 
билан, “шакл” сўзига урғу берган ҳолда таҳлил қилишни ўргатади. У буюм 
контури (ташқи кўриниши) устидан кўрсаткични юритиб чиқади, охирида у 
буюм устидан қўлини ўтказиб “думалоқ” (ғилдирак), — дейди. 
Болаларни биргаликда ҳаракат қилишга жалб қилиш муҳим аҳамиятга эга. 
Кичкинтойлар тарбиячининг қўл ҳаракатини кузатиб, худди шундай ҳаракатни 
ҳавода бажаришга “ёрдам” беришади. Буюм контури устидан қўл ёки 
кўрсаткич бармоқ айлантириб чиқилади. Ҳар галги ҳаракат буюм устидан қўлни 
теккизиб чиқиш билан тугайди, шундай қилинмаса, шакл ҳақидаги тасаввур 
контур чизиғи билан боғланиб қолиши мумкин. Тарбиячи болаларда буюмлар 
контурини ўраб олиш уларни қўл билан қамраб олиш, қўлни сирт бўйича 
сийпалаб чиқиш, буюмларни думалатиш, уларни ҳар-хил ҳолатга қўйиш 
истагини уйғотади. Натижада юмалоқланган ва бурчакли буюмларнинг 
хоссаларини (турғун, турғун эмас ва ҳ.к.) топадилар. 
“Шакли бўйича ўхшашларини танла” каби ўйин-машқлардан фойдаланиш 
мумкин. Чақирилган бола ўз буюмини текшириб чиқиб, уни шу шаклдаги 
буюмлар турган столга ўтказиб қўйиши керак. Кейинроқ болалар буни 
мустақил бажарадилар, масалан, ўз столлари ёнида ўтирган ҳолларида ҳар 
хил шаклдаги буюмларни ажратиб қутиларга солишади: бир қутига-думалоқ 
(доиравий), иккинчи қутига бурчакли (бурчаклари бўлган) буюмларни 
солишади. 
Кичик гуруҳда болалар доира ва квадрат билан таништирилади. 
Бунинг учун тарбиячи дастлаб ҳар бир болага 2 тадан геометрик шакл, 
масалан, қизил доира ва яшил квадрат беради (тарбиячининг ўзида ҳам 
шулар бўлади). Тарбиячи болаларга 2 та шаклдан биттасининг номини айтмаган 
ҳолда кўрсатади ва улардан худди шундай шаклни топиш ва кўр-сатишни 
сўрайди. Сўнгра иккинчи шаклни кўрсатиб, болалардан ўз столларидан
худди шундай шаклни топиб кўрсатишни сўрайди. Мактабгача ёшидаги 
болаларни геометрик шакллар билан таништириш методикасида буюмларни 
пайқаш — ҳаракат йўли билан текшириш усулларига ўргатиш муҳим 

---

75 
аҳамиятга эга. Буни қандай бажаришни тарбиячи кўрсатади: у болаларни бирга 
ишлашга жалб қилган ҳолда, буюм контури устидан бир неча марта кўрсаткич 
бармоғини юритиб чиқади (бола ҳар бир шакл контури устидан қўлини юритиб 
чиқади). Бунда у шакл номини айтади. Иккинчи машғулотда болалар 
тарбиячининг ҳар бир геометриқ шакл контурини ҳосил қилаётган қўл ҳа-
ракатини кузатишади. Шундан кейин ўзлари шакл контури бўйича 
бармоқларини юритиб чиқиб, унинг номини айтишади. Болаларни контур 
устидан бармоқ юритиб чиқиш бўйичамашқ қилдириш учун 2—3 та доира, 
квадрат тасвирланган карточкалардан ҳам фойдаланиш мумкин. 
Ўз тарбияланувчиларини доира ва квадратни ажрата олиш бўйича бир 
неча марта машқ қилдириб, тарбиячи болаларни шакллар билан актив ҳаракат 
қилишга (қўлга олиш, бир-бирининг устига қўйиш, қатор қилиб қўйиш) 
чорлайди. Бу болага геометрик шаклларнинг номлари ва шаклларини эслаб 
қолишга ёрдам беради. 
Кейинги машғулотларда тарбиячи ўзидагига қараганда кичикўлчамдаги, 
аммо ранги бир хил бўлган доира ва квадратларни беради, сўнгра эса 
намунадан ўлчами ҳам, ранги ҳам фарқ қиладиган доира ва квадратларни 
беради. 
Болаларнинг доира ва квадрат ҳақидаги тасаввурларини мустаҳкамлаш учун 
(“Доирани ўнг қўлингга ол”, “Квадратни чап қўлингга ол”, “Қўлингда турган 
нарсанинг номини айт”, “Ҳамма доираларни юқори чизиққа, ҳамма 
квадратларни пастки қизиққа қўй” каби топшириқлардан, шунингдек “Топ-чи, 
халтада нима бор”, “Жуфтини тон”, “Ўз уйингни топ” каби ўйинлардан 
фойдаланиш мумкин. 
Бундай топшириқларга машғулотнинг бир қисмини ажратиш керак, қолган 
вақтда эса доира ва квадратлардан кўрсатиш учун хизмат қиладиган ва тарқатма 
материал сифатида фойдаланиб, буюмлар тўпламини ёки битта буюмни 
топиш, ёки ёнига қўйиш йўли билан буюмлар гуруҳларини таққосла-ш каби 
машқларга бағишлаш мумкин. Болаларни буюмларни уларнинг тасвирлари 
билан мос келтириш бўйича (“Буюм ва унинг тасвири”, “Бизнинг томорқа” 
каби ўйинларда) машқ қилдириш ҳам фойдали. 
Охирги ўйинда болалар буюмнинг контур ва ясси тасвири орасидаги 
мосликни идрок қилишни машқ қиладилар. Буюмлар шаклини абстракт 
геометрик шакллар билан таққослаш кичкинтойлар уддалай оладиган иш. 
Болалар геометрик шаклларни ҳар қандай буюмни — коптокни, ғиштни ва бошқа 
нарсаларни қандай идрок қилсалар, шундай идрок қиладилар. 
Бинобарин, болалар қурилишкомплектларида, мозаикаларда ҳар хил 
геометрик шакллар билан доимо учрашадилар ва улар шаклларнинг тўғри 
номларини бу номларни эслаб қолиш шарт бўлмаса ҳам, эшитишлари керак. 
Ҳар хил шаклдаги тешиклар очилган тахтачалар, тешикли яшиклар 
(бу тешикларга шакли бўйича тегишли шакллар қўйилади) билан ўйнар 
эканлар, улар-аслида геометрик объектларнинг шакли бўйича мос келтириш 
ҳаракатларини эгаллайдилар. 

---

76 
Тўпланган сенсор тажриба, махсус машғулотларда юмалоқланган ва 
кўпбурчак шаклидаги буюмлар билан ишлаш асосида кичкинтойлар доира ва 
квадрат билан танишадилар. 
Биринчи шундай машғулотда болалар катта ва кичик доираларни, 
иккинчи машғулотда эса, доира ва квадратларни фарқ қиладилар. 
Ҳар бир болага турли кўринишдаги ва ҳар хил рангли, икки-уч ўлчамли 
икки-учта шакл берилади. Шакллар картон, фанер, ёки қалин қоғоздан 
тайёрланади. Доиралар ва квадратлар тасвирланган жадваллардан 
фойдаланилади. Ҳар қайси жадвалда икки-учтадан шакл ҳар хил ҳолат ва ҳар хил 
комбинацияларда берилади. Болалар шаклларни текшириб, уларнинг 
шакллари бўйича ажратадилар, масалан, карточканинг юқори чизиғига 
доираларни, пастки чизиғига квадратларни қўядилар. Қайси шакллар кўп, 
қайси шакллар кам эканини топадилар, шакллар номини айтадилар. 
Тарбиячи болаларга ўйин-тошлириқларини бериб шаклларни таниш ва 
аташ бўйича машқ қилдиради: “Ўнг қўлингда квадрат, чап қўлингда доирани 
келтир”, “Қўлимда нима борлигини топ”, “Худди шундай шакл топ” (болалар 
тарбиячидаги шакл шаклидаги шаклни топадилар), шунингдек, бунда 
“Шакллар доминоси”, “Ўз уйингни 
топ” (уйчалар ҳар хил шаклдаги 
белгилар билан белгиланади) каби 
ўйинлардан 
фойдаланади. 
Натижада кичкинтойлар ўлчами 
ва рангига боғлиқ бўлмаган 
доира, квадратларни топишади, 
доиранинг думалашини, унинг 
бурчаклари йўқлигини, квадрат 
думаламаслигини, 
унинг 
бурчаклари 
кўплигини 
билиб 
оладилар. 
Тарбиячи 
тўпламларнинг 
тенглиги билан таништиришда 
тарқатма 
ва 
демонстрацион 
материал сифатида доиралар ва 
квадратлардан 
фойдаланади, 
болаларнишаклларнинг 
аниқ 
номларини ишлатишга ўргатади.