Низомиддин млҳмудов дурдона худойберганова

х о т и н
ХОТИН(ЛАР)ДАЙ (КАБИ, -ГА ЎХШАБ)
Аёлларга хос сифатларга эга бўлмок, уларга хос ҳаракатлар 
килмок. Эркаклар ҳақида.
Эркак деган, эркакдай бўлиши керак, - дерди у эркаклар 
ҳакида. - Хотинга ўхшаб мижгов бўлмасин (Н. Эшонкул. Уруш 
одамлари). Чопар ҳамма нарсани тушунтириб бергунча, хотин- 
лардай пиқиллаб йиғлашдан ўзини тиёлмади (М. Апи. Улуғ 
салтанат). Хотинларга ўхшаб карганиб гапиргани наша қилиб, 
кулдим (М. Мансур. Жудолик диёри). Акмал ўрис бирдан лат- 
тадай бўшашиб, пик-пиқ йиглашга тушди, кейин ўпкаси тўлиб,
16 Н. Махмудов, Д. Худонберганока 
241
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

юз-кўзлари жикка ёшга буланиб, хотин кишидай ҳиқиллади 
(М. Мансур. Жудолик диёри).
Х У м
ХУМДАЙ
Жуда катта. Асосан, одамнинг, ҳайвонларнинг боши ҳакида.
Ғорнинг ичидан боши хумдай, узунлиги харидай бир нарса 
ўрмалаб, булар сари кела бошлади (Уч оға-ини ботирлар). Агар 
у бир оз ҳаракатсиэ турса, қайси ношуд ҳайкалтарош ёш болага 
катта одамнинг хумдай бошини ўрнатиб қуйибди, деб ўйлаш 
ҳам мумкин эди (Т. Малик. Шайтанат). Хумдай бошида йирик 
«тугма»ли, куроки чарм кепка, чойнакнинг копкогидек кела- 
ди - гўёки неварасиникини эрмакка қўндириб олган (Э. Аъзам. 
Шовқин). Зокиров хам уни кўриб, бир он тўхтади, сўнг бошида- 
ги кулранг шляласини кўтариб, жингапак сочли хумдай бошини 
тавозе билан эгди (О. Ёкубов. Оккушлар, оппок кушлар). Паст 
бўйли, елкалари кенг, калласи хумдек, бошида телпаги, бўйни 
кўринмас, телпакли капласи нак елкасига қўндириб кўйилгандек 
туюларди (Ш. Холмирзаев. Қулоқчўзма). Ҳовли атрофида нурай- 
вериб ер бағирлаб қолган пахса девор чўкиб ётган туя, калласи 
хумдек айик ва яна алланима балоларни эслатарди (А. Кўчимов. 
Бойчечак).
Х Ў Р О З
ХЎРОЗДАЙ
1. 
Кеккаймоқ, гудаймоқ,
гердаймоқ. Қаддини тик тутган 
ҳолатда бўлмоқ, ҳаракатланмок.
Отақўзи ранги ўчиб, рўпарасида хўроздай 
кеккайиб турган
муштдеккина чолга еб кўйгудек ўкрайиб каради (О. Ёкубов. Диё- 
нат). Бетини без килиб, бўлғуси кайнота ҳузурида хўроздай 
бўп турса эпдан бўлмас (Қ. Норкобил. Осмон остидаги сир). 
Мирзакаримбой астагина ўрнидан турди. «Ёрасулулло» деб 
минғирлади, супадан тушиб, кечагина сотиб олингандай, ярки- 
раган чиройли, ихчам «содиқи» кавушни оёкпарига илди, ка- 
вушни ғижирлатиб, қари бўлса ҳам хўроздай 
кеккайиб
, кўрғон 
томонга юрди (Ойбек. Қутлуғ кон). Ақлли бола экансан, ука, 
ота қарзини узишга бел боғлабсан. Бир томондан, дадангнинг 
арвоҳи хушнуд бўлади, иккинчи томондан, ўзинг жўраларинг 
орасида бошингни кўтариб, хўроздай юрасан (Ойбек. Қутлуғ 
кон). Хўроздай бунча 
гўдаясан!
- Тиркашга яна пешхезланган 
эди, бир-икки киши унинг йўлини тўсди (И. Зойир. Қисмат ўчи).
2 4 2
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

2. 
Ҳурпаймоқ, бўйни (кекирдаги)ни чўзмоқ, хезланмоқ.
Уруш- 
мокқа чоғланган холатда бўлмок. Асосан, одам қақида.
Лочин Суюн бургутнинг кошларидай калин қошларини чи- 
мириб, урушкок хўроздай 
ҳурпайди
(О. Ёкубов. Адолат ман- 
зили). Арзимаган нарса устида масалахонлик килиб, бир-бир- 
лари билан тапашишади. Қўяверсанг, хўроздай парт-парт 
тепишмокчи бўлишади (Ойбек. Қутлуғ қон). Ҳатто ҳозиргина 
урушқок хўроздек 
ҳурпайиб турган
Муроднинг вужуди қам ток 
ургандек зиркиради (А. Кўчимов. Бойчечак). Ўв! - деди 
бўйнини